Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөнд Монгол улс элсэх учиртай

Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-д элсэхийг хоёр хөрш ил далдаар их шахах боллоо. Цэргийн эвсэл гэж тооцогддог ШХАБ-д элсэхийг ингэж их шахаж байгааг Шахааны байгууллага ч гэж хэлэх болсон байна.
ЗХУ, БНХАУ хоёр 50-иад онд сайн харилцаатай байх үедээ НАТО-гийн эсрэг цэргийн эвсэл байгуулахаар ярилцаж байсныг сэргээн хэрэгжүүлсэн нь энэ гэдэг.
1996 онд Өрнөдтэй сөргөлдөх чиг хандлагатай “Шанхайн тавал” гэх бүлэглэл үүссэн. БНХАУ, ОХУ, Казахстан, Кыргызстан, Тажикистан улсуудыг багтаасан. ЗХУ-ын хууль ёсны залгамжлагч гэгддэг Орос урьдын зөвлөлтийн байр суурийг санагалзан горилсон; Хятад байр сууриа нэмэгдүүлэхийг эрмэлзсэн; гурван стан улсын эрх баригчид дотоод хагарлаас үүдсэн тогтворгүй байдал, иргэний дайны аюул, исламын терроризм зэрэг асуудлаа шийдвэрлэхэд хөрш хоёр хэт гүрнээс туслалцаа авч байх гэсэн байдлаараа нэгджээ. Бүгд ардчилсан бус, тоталитар, авторитар нийгэмтэй.

Энэ нь 2001 онд цэргийн эвсэл ШХАБ болон хувирав. Дээрх 5 улс дээр Узбекстан нэмэгдлээ.
Зорилго нь үндсэндээ Хятад, Оросын геополитикийн эрмэлзлүүдээс бүтсэн гэлтэй. Жишээ нь Хятадад “Манай улсад гурван их аюул заналхийлж байна, тэр нь сепаратизм, терроризм, экстремизм гурав” гэж их ярьдаг. Тэгвэл тэр чигээрээ л ШХАБ-ын бараг тэргүүн зорилго, гол зорилго болсон байгаа юм. Салан тусгаарлах (сепаратизм), зандалчлах (терроризм), хэт даварсан үзэл гаргах (экстремизм)-тай хамтран тэмцэнэ гэж байгаа.
Хууль бус цагаачдын асуудлыг хамтдаа шийднэ гэсэн.
Улс төр, эдийн засгийн ардчилсан, шударга, ашигтай, дэлхий даяарын шинэ дэг журмыг хамтдаа тогтооно гэж айхавтар зорилго буй.
Олон улсын мөргөлдөөний асуудлыг хамтын хүчээр шийдвэрлэнэ гэж байгаа шүү.
Элсэх л юм юу байна, гуйлга гуйчихаар, шоудчихаар газар хаа байна гэсэн шиг л явдаг манай эрх баригчид Монгол улсын ШХАБ-ын хамгийн анхны ажиглагч гишүүн орон болгосон билээ.
Эртнээс Өрнөдтэй таарамж муутай Энэтхэг, эртнээс Хятадтай холбоотон байж ирсэн Пакистан, дуулиан шуугианы эзэн Иран, Талибан, Аль-Кайдатай тэмцэхэд тусламж авах гэсэн Афганистан улсууд мөн ажиглагч болжээ. Гэхдээ энэ улсууд гишүүн болж чадах эсэх нь эргэлзээтэй, үүнд янз бүрийн шалтгаан бий. Харин Монгол бараг гишүүн болчихоод байна.
Сая Гурван улсын тэргүүдийн уулзалт явагдлаа гээд л их сүр дуулиан дэгдэв. Үнэндээ бол ШХАБ-ын орнуудын тэргүүдийн саммит Кыргызстаны нийслэл Душанбед болсон. Хавраас л, “ийм уулзалт хийе” гэж хүсэлт тавьж байгаа манай тэргүүн очиж, хоёр хөршийн удирдагчидтай уулзсан байгаа юм. “ШХАБ-ын гишүүн орнуудын тэргүүд уулзана” аа гэж байхад манай ерөнхийлөгч явж очдог нь “Монгол ШХАБ-ын гишүүн болж байна, болчихсон” гэж дэлхий нийтэд зарлан тунхагласантай л агаар нэг үзэгдлээ.

ШХАБ-ын л уулзалт юм болохоор, ШХАБ л гурван улсын уулзалт дээр голчлон яригдлаа. Манай ерөнхийлөгч “БНХАУ, ОХУ-тай л харилцах нь Монголын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл” гэж ойлгуулаад, хоёр хөршийн транзит тээвэр Монголын эдийн засаг, хөгжлийн гол зүйл мэт үгүүлж, “Улаанбаатар тийм уулзалтыг 3 жилд 1 удаа байнга зохион байгуулж байя” гэв. ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин Халх голын тулалдаанаас Украины мөргөлдөөн хүртэлх баахан дайн дажин яриад, Монголын төмөр замын шинэчлэлийг онцлов, энэ нь өргөн цариг гэсэн үг шүү дээ. Өмнөд хөршийн төрийн тэргүүн ШХАБ-ын орнуудын төрийн тэргүүдийн саммит дээр гурван улсын тэргүүд уулзацгааж байя гэлээ. Төрд ойр байдаг нэг хэвлэл маань “100 жилийн дараах түүхэн уулзалт” гэсэн гарчигтайгаар энэ уулзалтын талаар мэдээлсэн хийгээд, төрийн том албан тушаалтнуудын заавраар тийн нийтэлсэн байх магадлалтай. 100 жилийн өмнө, Монголын тусгаар тогтнолыг устгаж, монголчуудыг хилээр салган хуваасан Хиагтын гэрээний ажил эхэлсэн сэн. Ямар ч учиртай 100 гэсэн тоо гаргаж ирээд байгаа юм, бүү мэд.
ШХАБ-ын үйл ажиллагаа дэлхий дахинаа, гишүүн орнуудад нь ч шүүмжлэлд их өртдөг. ОХУ-д гэхэд л: Хятад ШХАБ-ын орнуудыг бараа бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээлээ болгох гэж байна, пост-зөвлөлт Азид жанжлан ноёрхох гэж байна, нэгдэн нягтрах (интеграци) явц руу яаруулж байна, ШХАБ-ын хүрээнд газар нутгийн маргаантай асуудлаа шийдвэрлэнэ гэж шахамдуулж байна гэх шүүмжлэл өрнөдөг.

Салан тусгаарлах, зандалчлах, хэт даварсан үзэл гаргахтай хамтран тэмцэх гэдэг нь цөөн тоот үндэстнүүдийг хохироож хэлмэгдүүлэх, бусад улсын дотоод хэрэгт их гүрнүүд өөрсдийн үзэмжээр оролцон үймүүлэх боломжийг нээж өгч болно. Монголын сөрөг хүчийг өнөөдөр арай ч салан тусгаарлагч гэхгүй байгаа ч, зандалчилж байна, хэт даварч байна гэх болсон шүү. Мөн Монголд фашизм нацизм өргөн дэлгэрч байна гэж хоёр хөршид яригддаг бөгөөд, хэт даврагчдад хамруулж үзэх нь ойлгомжтой.
Хууль бус цагаачдын асуудлыг хамтдаа шийднэ гэх нь сөрөг байдлаар хэрэгжиж ч болзошгүй юм. Зарим улсын хууль бус цагаачдад аятай таатай байдлыг олох, хүлээн авагч орон хохирох байдал гарч болзошгүй.

Дэлхий даяарын улс төр, эдийн засгийн шинэ дэг журам тогтооно гэдэг нь даян дэлхийн пролетарийн их хувьсгал хийнэ, арийн шинэ шударга дэг журмыг тогтооно гэдэг шиг л түгшим дуулдаж байна шүү. Тэрхүү тогтоох гээд байгаа шинэ дэг журмын тодотголууд дунд ардчилсан гэх үг байгаа хэдий ч, Энэтхэгийг эс тооцвол бусад жинхэнэ, ажиглагч улсуудад бүгдээрэнд нь чухам ардчиллын эсрэг кампанит ажил өрнөж, ард иргэдэд ардчилал шиг дайсан, хадны мангаа байхгүй гэж ойлгуулж байгаа нь бодот байдал. Социалист гэгдэж байсан, байгаа марксист-ленинист-маоист бөгөөд ардын эрхгүй орнуудад “Манай нийгэм л хамгийн ардчилсан нийгэм” гэдэг байсныг бүү мартаарай. Дээрх том зорилго нь маоист глобал шинэ дэг журам тогтоох оролдлогоор илрэн гарч ирж магадгүй. Ямарваа дэлхийн шинэ дэг журам тогтоох их гүрний санаархалд бага улсууд юуны өмнө нэрвэгдэн балардаг.
Олон улсын мөргөлдөөний асуудлыг хамтын хүчээр шийдвэрлэнэ гэдэг нь цөөн хүн амтай, цэрэг-зэвсгийн потенциал ихгүй манайх шиг улсын хувьд янз бүрийн сөрөг үр дагавар авчирч болох юм. Энх тайвнаар зэрэгцэн оршиж, амар амгалан хөгжиж дэвшиж болох атал, Украинд ч юм уу, Вьетнамд байлдаж тулалдан цусаа урсгана, амь насаа алдана гэвэл ямар байх вэ.

Тэгэхийн оронд харин төвийг сахисан орон болбол Монгол улсын хувьд тал бүрийн эсрэг ач холбогдолтой санагдана. Монгол үндэстний сод хүү, эх оронч, эрдэмтэн Ж.Цэвээн Монгол улс нь Швейцарь лүгээ адил төвийг сахисан орон байваас зохилтой гэж бичиж байсан.
Төвийг сахина гэдэг нь дайнд оролцохгүй, энхийн цагт цэргийн эвслүүдийн үйл ажиллагаанд оролцохгүй, байлдаж байгаа талуудад зэвсэг, хүч, нутгаа ашиглуулахгүй, байлдаж буй талуудад цэргийн хэрэгсэл нийлүүлэхгүй, нийлүүлбэл аль нэг талыг нь ялгаварлан гадуурхахгүй зэрэг гол зүйлүүдийг баримтлан сахина гэсэн үг. Гэтэл манай орон НАТО, ШХАБ, НҮБ, АНУ, Европын улсуудын зохион байгуулсан энхийг сахиулах, цэргийн үйл ажиллагаануудад оролцоод л өөд өөдөөсөө буу шагайж, хоорондоо байлдах нь халаг явах юм.

Өнөөдөр дэлхийд Австри, Швейцарь, Швед, Финланд, Ирланд, Коста-Рика, Лихтенштейн, Мальт, Мальтын Орден зэрэг төвийг сахисан улс орнууд байна. Хамгийн сүүлд, 1995 онд Туркменистан төвийг сахисан орон болоход НҮБ 1995.12.12-ны 50/80 резолюциэрээ баяр хүргэж,185 орон дэмжжээ.
Монгол улс Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөний (ЭҮНХ, Non-Aligned Movement) идэвхтэй оролцогч байж ирсэн. Сүүлийн үед харин энэ чиглэлээр юу хийгээд байгаа нь ч ойлгогдохоо болилоо. 2000-аад онд манай ерөнхийлөгч цэргийн эвслийг дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулчихаад, ЭҮНХ-ий арга хэмжээнд очиход таагүй хүлээж авч байсан байдаг.
1955 оны Бандунгийн чуулган дээр ЭҮНХ-ийг үүсгэх идей үүсэж, 1956 онд Тито, Неру, Насер нар хүчжүүлэн хэлэлцж, 1961 онд Белградад ЭҮНХ-ий байгууллага буй болжээ. НАТО, Варшавын гэрээний байгууллага (ВГБ), СЕАТО, СЕНТО зэрэг ямар ч цэргийн эвсэлд нэгдэхгүй гэсэн нь ЭҮНХ-ий гол зарчим юм. Одоо зарим эвсэл нь мартагджээ. СЕАТО АНУ, Британи, Франц, Пакистан, Таиланд, Филиппин, Автсрали, Шинэ Зеландыг нэгтгэж байгаад, 1977 онд бутарчээ. СЕНТО Британи, Турк, Пакистан, Иран, Иракийг нэгтгэж байгаад задарчээ. АНУ, Австрали, Шинэ Зеландыг нэгтгэсэн АНЗЮС, Япон, Австрали, Шинэ Зеланд, Малайз, Филиппин, Өмнөд Солонгос, Өмнөд Вьетнам, Лаосыг нэтгэсэн АЗПАК гэж байв.
Монгол улс ЭҮНХ-ий идэвхтэй, нэр хүндтэй гишүүн байв. ВГБ-ын гишүүн орны буюу ЗХУ-ын цэргийг нутаг дэвсгэр дээрээ байрлуулсан гэдэг утгаараа бүрэн итгэлийг хүлээхгүй байсан тал бий. 1989 онд БНХАУ-ын шаардлага, Бээжин-Москвагийн тохиролцооны дагуу ЗХУ-ын цэрэг гарах болсон. Ингэснээр ЭҮНХ-ий бүрэн итгэлийг даасан жишиг улс болон, улс орныхоо эрх ашгийг ханган хамгаалах боломж нээгдсэн билээ. Гэвч өнгөрсөн 25 жилд энэ чиглэлээр олигтой зүйл огт хийгдсэнгүй. Албан тушаалтнуудын хувийн аялал зугаалгын л шалтаг байж ирлээ.

ШХАБ ч юм уу, ямар нэг цэргийн эвслийн гишүүн болсноор олон эрсдэл ирж болно. Терроризм, экстремизм, сепаратизмын эсрэг гэх олон улсын янз бүрийн идэвхтэй үйл ажиллагаанд оролцсоноор дээрх гурван аюулыг холдуулан хамгаалагдах бус, дөтлүүлэн хохирч мэдэх юм. Мөн хилийн чанадын уугуул монголчуудынхаа зөв шударга үйл хэргийг дээрх гурван аюулд хамруулан үзэх байдалд хүрч, монгол туургатантайгаа хагаралдаж, дайсагналцаж болно.
Цөөхөн монголчууд бид элдэв зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцон, улам цөөрч мэднэ.
Ардчилал, эрх чөлөө рүү биш, тоталитар авторитар руу хэлбийж магадгүй.
Харийн нөлөө ихэснэ. Монголын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс бусад улсууд өөрсдийн үзэмжээр оролцон үймүүлэх үүд хаалга нээгдэнэ.
Дэлхий дахинтай сөргөлдөн тусгаарлагдах, Хойд Солонгос шиг зожигрон хаалттай болохыг үгүйсгэхгүй.
Глобал гаж туйлшралд татагдан, дэлхийн неомаоизм, тотал маоизмын шинэ дэг журам тогтооно гэж хийрхэн сүйрч ч магадгүй.
Хууль бус цагаачид олноор түрж ирж болзошгүй.

Урьдын гашуун туршлагаасаа сургамж авалгүй шинэ хүйтэн дайнд хөөрөөд байж боломгүй байна. Албан тушаалтнууд бүхнийг сохор зоосны нүхээр хараад байдгаа болих хэрэгтэй.
Яаравчлан төвийг сахих, ЭҮНХ-нд нэгдэх шийдэмгий алхмуудыг хийх хэрэгтэй болжээ. Тэгж байж л ардчилал, хүний эрх, тусгаар тогтнол, ҮАБ, бие даасан хөгжил дэвшил, тогтвортой байдал Монгол улсад цогцолно. Төрийн сүлд дуулалд маань Хамаг дэлхийн шударга улстай Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж Хатан зориг бүхий л чадлаараа Хайртай Монгол орноо мандуулъя гэж буй…

Ч.Мөнхбаяр. ММХIV.VII - MMXV.III