Сэтгэгдэл (45)
“Өглөө” хэмээх МУСК-ны хэсгээс авсан энэ эшлэлээс бичих сэдвээ ургуулан гаргая.
 
 
 
Манай хошуу ч олон замын уулзвар болоод гамин, барон юм юм л үзлээ.
Богд эзэн хааны маань хэмжээт цаазат гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ?
Эрхгүй хаан гэдэг чинь эвэргүй сэрх гэсэн үг.
Инээд ч биш дээ. Хаан нь эрхгүй болохлээр улс нь хаангүй болжээ дээ.
Тэгээд энэ шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг улсыг чинь хэн айлгаж, захирч, зүг чигийг нь болгоoж байх болж байнаа даа? 
“Өглөө” хэмээх МУСК-ны хэсгээс авсан энэ эшлэлээс бичих сэдвээ ургуулан гаргая. 1921 оны Ардын хувьсгалын үеийнх шиг л монголчууд засаглалын мананд төөрчихөөд сууж байх шиг.
 
“Түмний нэг” хэмээх МУСК-ны Жигмэдданзан хэмээх феодалын үгс байдаг. Ардын засгийн албан бичгийг зүхэж буй дүр: Ард олноосоо сонгогдсон үнэхээр итгэлтэй засгийг байгуулах хэрэгтэй. Хэ хэ хэ, тэгээд тэгээд байгуулчихаад байгаа засаг нь аль вэ, алив? 
 
Бичиг үсэг суръя гэсэн Чимидийг занаж байна: Би ч түмэнд нүүрээ бараагүй байнаа. Та нарт тэр зүйл бүрийн эрдэм дэлгэрүүлэх ардын чинь засаг туслах нь яагаав?
 
Жигмэдданзангийн хорлонтой үгсийг өнөөдөр монголчууд амны уншлага болгох нь холгүй хэлж хэрэглэж байна. Төр-засаг, улс төрчдийг нь хавтгайд нь үзэн ядна.
 
Монголчууд хаан сонголт, хатан сонголт, мэргэн сонголтоо хэзээ хийх юм, бүү мэд? Лав өнгөрсөн 30 жилийг ажваас сайн нэртэй, сайхан зүстэй ганц ч улс төрчгүй болчихсон, одоо саарал ордонд суугаа төр засгийн бүх удирдагчид, түшмэд хараалгахын дээдээр хараалгаж, чухам яаж тэсдэг юм гэмээр дүр зураг харагдана. Гэм нь өнгөрсөн 30 жилд– Цагаан морин жилийн хувьсгалаас хойш Төрийн ордноо заларсан бүх түшмэдийг бид өөрсдөө сонгосон ба төлөөллийн ардчилал гэж тэдний төр барьсан, барьж байгааг хэлж байгаа юм. Тэднээс төрийн эргэлтээр, хууль бусаар Төрийн ордонд дайрч ороод засагласан ганц ч тохиолдол байхгүй, тийм байхгүйдээ л бид ардчиллын сонгодог үлгэр жишээ гэгдэж яваа.
 
Moнголчyyд төрөөсөө бодлого нэхээд л, төр л бодлогогүй зоргонд нь хаяад тамын тогооны амьдрал руу түлхчихсэн мэт. Тиймдээ ч Чингис хаанаа учиргүй санагалзах ба тэр их хааны нэрээр аж амьдралаа залгуулж яваа баахан нөхөдтэй болчихсон, дахиад ч нэмэгдэнэ. Энд толилуулах хүснэгтээс Чингис хаанд маань бараадах улс төрч, удирдагч байж үү гэдэгт харьцуулалт хийгээд үз! Нэртэйд нь бүр 1911 оноос жагсаачихъя. Түүхээ болон социализмаа бас нэг санагалзаад ав!
 
Ингэхэд өнгөрсөн 30 жилд хэн биднийгээ удирдаж захирсан юм бэ? Би хүснэгтээр бүр нарийвчлан жагсаая. ҮАБЗ-ийг хэн хэн гэгч бүрдүүлж байсан юм бэ? Таньдаг хүн Танд байна уу? Таны тархинд үлдсэн үү? Өөрсдөө шүүгээд дүнгээ тавь. Хэлэлцүүлэг өрнүүлэхдээ, эсвэл улс төрийн баримт бичиг, хурц дайчин нийтлэл тэрлэхдээ ашигла!
 
 
Он
  
Төрийн тэргүүн
Засгийн газрын тэргүүн
1911   Богд Жавзандамба Т.Намнансүрэн
1919   Богд Жавзандамба
Г.Бадамдорж 
(“Нармай Монгол”-ын Засгийн газрыг энд оруулж тооцсонгүй)
1921   Богд Жавзандамба
С.Дамдинбазар
Манзшир хутагт Цэрэндорж
Ардын хувьсгалаас хойш
 
МАН-ын дарга
(1924 оноос МАХН)
 Төрийн тэргүүн Ерөнхий сайд
1921
С.Данзан 
Ц.Дамбадорж
 Богд Жавзандамба
Д.Бодоо
(МАН-ын даргыг хавсарсан)
1922 Ц.Дамбадорж Богд Жавзандамба С.Дамдинбазар
1923 А.Данзан Богд Жавзандамба С.Дамдинбазар
1924 Ц.Дамбадорж П.Гэндэн Б.Цэрэндорж
1927 Ц.Дамбадорж Ж.Дамдинсүрэн Б.Цэрэндорж
1928
Ө.Бадрах 
Б.Элдэв-Очир
П.Гэндэн
 Ж.Дамдинсүрэн А.Амар
1929
Ө.Бадрах
Б.Элдэв-Очир
П.Гэндэн
 Х.Чойбалсан А.Амар
1930 
Ө.Бадрах
З.Шижээ
П.Гэндэн
 Л.Лааган Ц.Жигжиджав 
1932
Б.Элдэв-Очир
Ж.Лхүмбэ
Д.Лувсаншарав
 А.Амар П.Гэндэн 
1934 Х.Лувсандорж А.Амар П.Гэндэн 
1936 Б.Баасанжав Д.Догсом А.Амар
1939
Д.Дамба
(Oрлoн гүйцэтгэгч)
Д.Лосол 
(Үүрэг гүйцэтгэгч)
 Х.Чойбалсан
БНМАУ-д социализм ялсны дараа
1940 Жолоодогч Маршал Х.Чойбалсан Г.Бумцэнд
Ю.Цэдэнбал 
(МАХН-ын Төв Хорооны ЕНБД)
1952
Ю.Цэдэнбал 
(МАХН-ын удирдагч, Ерөнхий сайд )
 Г.Бумцэнд  
1954 Д.Дамба Ж.Самбуу Ю.Цэдэнбал
1959 Ю.Цэдэнбал Ж.Самбуу  
1972- Ю.Цэдэнбал
Ц.Дүгэрсүрэн
(Үүрэг гүйцэтгэгч)
С.Лувсан 
(Үүрэг гүйцэтгэгч)
  
1974 Ю.Цэдэнбал   Ж.Батмөнх (СнЗ-ийн дарга)
1984 Ж.Батмөнх
Н.Жагварал
(Үүрэг гүйцэтгэгч)
Д.Содном
(СнЗ-ийн дарга)
1984-1990 Ж.Батмөнх  
Д.Содном
(СнЗ-ийн дарга)
1990
Г.Очирбат (МАХН-ын Төв Хорооны дарга)
 
П.Очирбат
(БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга)
Ш.Гунгаадорж 
(СнЗ-ийн дарга)
Ардчилсан Монгол Улс
1990
П.Очирбат
(БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч)
Р.Гончигдорж
(Дэд ерөнхийлөгч, 
УБХ-ын дарга)
Д.Бямбасүрэн 
(Ерөнхий сайд)
1992
П.Очирбат
(MoнголУлсын Ерөнхийлөгч)
 Н.Багабанди П.Жасрай
1996 П.Очирбат Р.Гончигдорж М.Энхсайхан
1997-2000 Н.Багабанди Р.Гончигдорж
М.Энхсайхан
Ц.Элбэгдорж
Ж.Наранцацралт
Р.Амаржаргал
2000-2004 Н.Багабанди
Л.Энэбиш
С.Төмөр-Очир
 Н.Энхбаяр
2004 Н.Багабанди Н.Энхбаяр Ц.Элбэгдорж
2005 Н.Энхбаяр Ц.Нямдорж Ц.Элбэгдорж
2006 Н.Энхбаяр Ц.Нямдорж М.Энхболд
2007 Н.Энхбаяр Д.Лүндээжанцан С.Баяр
2008 Н.Энхбаяр Д.Дэмбэрэл С.Баяр
2009-2012 Ц.Элбэгдорж Д.Дэмбэрэл С.Батболд
2012-2016 Ц.Элбэгдорж З.Энхболд
Н.Алтанхуяг
Ч.Сайханбилэг
2016- Ц.Элбэгдорж М.Энхболд Ж.Эрдэнэбат
2017- Х.Баттулга М.Энхболд
Ж.Эрдэнэбат
У.Хүрэлсүх
2019 Х.Баттулга
Л.Энх-Амгалан
(Үүрэг гүйцэтгэгч)
Г.Занданшатар
 У.Хүрэлсүх
 
Baabar.mn сайтаас зохиогчийн зөвшөөрлөөр авч нийтлэв.
 
 
Элчин сайд Л.Хангайн бүтээл хэвлэгдэн уншигч Таны гарт очиж байна. Эл бүтээл номын худалдаанд тун удахгүй тавигдана.  Эдүгээ даяаршсан ертөнцөд эх газарт түгжигдсэн, далайд гарцгүй, газар зүйн олон хөршгүй Монголын хувьд хоёр хөрш гүрэнтэй харилцах, харилцах харилцахдаа Монголынхоо эрх ашгийг урьтал болгож, хоёр хөршийнхөө сонирхлыг харгалзан, Монголд түүнийг нь оруулж ирэн гурвалан хөгжихөөс өөр замгүй гэдгийг Хангай маань бүтээлдээ буулгахыг хичээжээ. Гурван улсын эдийн засгийн коридорыг шат ахиулах, үүний тулд ямар ямар салбарт хамтрах, хорших, эсвэл хоёр их хөрш Монголоор дайруулан ямар салбарт хамтран ажиллах талаар юм юм бодогдлуулсан, төр засагт санаа сэдэл өгөх, шавдуулах асуудлыг энэхүү бүтээлд хөнджээ.  Хангайн дэвшүүлсэн санал санаачилга, гаргалгаа, дүгнэлт, баримт сэлттэй нэгд нэгэнгүй танилцахыг номын редакторын хувьд уншигч, хэрэглэгч монголчууддаа уриалмаар байна. 
 
 
 
 
 
 
 
Олон улсын харилцааны судлаач, профессор  Д.Баярхүү
Baabar.mn сайтаас зохиогчийн зөвшөөрлөөр авч нийтлэв.