sonin.mn
Батлан хамгаалахын сайд асан Д.Дорлигжавтай ярилцлаа.
 
Манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжээд удаагүй, эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд цаг үед та Батлан хамгаалахын сайдын үүрэгт ажлыг хүлээж авч байсан. Тамгаа гардаж аваад ажлаа юунаас эхэлж байв?
 
-Ардчилсан нам 1996 оны сонгуульд ялж бусад намтай эвсэл байгуулж, Засгийн эрхийг авч байлаа. Тэгээд шинээр байгуулагдсан Засгийн газар цэргийн шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн учир түүхэндээ анх удаа Батлан хамгаалахын сайдаар энгийн хүн томилохоор болсон. Ингээд хэнийг томилох вэ гэж нэлээд яригдаж байгаад цэргийн хэргийн зохих мэдлэгтэй, Шадар сайдаар ажиллаж байсан туршлагатай гэж үзэн намайг томилж байсан юм.
Монголын Ардын Армид цэргийн шинэчлэлийг эхлүүлэх нь миний гол ажил байсан. Энэ тухай ярихын өмнө тухайн үеийн Зэвсэгт хүчин ямар байсан талаар дурдах нь зүйтэй. Монголын Ардын Арми нь үндсэндээ Зөвлөлтийн армитай хамтран дайсны эсрэг тэмцэл явуулах гол концепцтой байлаа. Хээрийн сургуулиудын төлөвлөлт нь хориглолт, давшилтын маш том масштабд явагддаг байв. Гэтэл 1989 оны 5 дугаар сард ЗХУ манай улсаас цэргээ гаргахаар шийдвэрлэлээ. Цэрэг-улс төрийн холбоотон байсан Орос улс гэнэт ямар ч тохиролцоо хийлгүй ийм шийдвэр гаргасан нь тухайн үеийн хоёр улсын коммунист намын удирдлагад ч гэнэтийн зүйл болсон. Зарим хүмүүс Оросын цэргийг Ардчилсан холбооныхон хөөгөөд гаргачихсан гэж их ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ тийм биш юм. Ердөө л Хятадтай харилцаа холбоогоо сайжруулах гэсэн Оросын алхам байсныг дараа нь бид мэдсэн.
1990 оны Ардчилсан хувьсгалтай давхцаад Зөвлөлтийн цэрэг манай орноос гарч дууссан. Ингээд Монголын Зэвсэгт хүчин яах вэ гэсэн асуулт урган гарч ирлээ. Тэгээд зогсохгүй шинэ Үндсэн хууль батлагдаж түүндээ “18-26 насны бүх эрчүүд цэргийн алба хаах үүрэгтэй” гээд заачихсан. Гэтэл тэр үед цэргийн насны эрчүүдийг, одоо ч мөн ялгаагүй бүгдийг хаалгана гэвэл улсад тийм эдийн засгийн боломж, Зэвсэгт хүчинд тийм багтаамж ч байхгүй, тийм шаардлага ч алга байлаа. Тиймээс Үндсэн хуулийн энэ заалтыг хоосон заалт болгочихгүйн тулд яаж хэрэгжүүлэх вэ гэсэн асуудал миний хувьд хамгийн эхэнд тавигдсан. Тиймээс цаг үетэйгээ уялдсан эрх зүйн зохицуулалт зайлшгүй хийх ёстой гэж бодсоны дүнд хугацаат цэргийн албыг биеэр хаахаас гадна дүйцүүлэх алба, цэргийн гэрээт алба, мөнгөн хэлбэрээр гэсэн төрөл байхаар эрх зүйн шийдлийг бий болгосон.
Дүйцүүлэх алба нь амьдрал ахуй дорой, цэргийн алба хаах боломжгүй залуусыг орон нутгийн цэргийн штабуудаар дамжуулан орон нутгийн төрийн захиргааны байгууллагын мэдэлд жилийн хугацаанд тодорхой үүрэг гүйцэтгүүлэх юм. Тухайн үед хугацаат цэрэг нэг жил болсонтой холбоотой арми бага мэргэжилтнүүдээр дутагдаад байв. Үүний нөхөн хангалтыг эхлүүлэх, цаашдаа мэргэжлийн цэрэгт суурилсан Зэвсэгт хүчинтэй болох эхлэлийг тавих зэрэг олон ач холбогдлыг бодсоны үүднээс цэргийн гэрээт албыг бий болгосон. Хуучнаар бол түрүүчийн албыг дахин сэргээсэн гэсэн үг. Энэ алба ялангуяа Хилийн цэрэгт их зохидог. Үндсэн хуулийн заалтыг хангахын тулд бид ингэж эрх зүйн зохицуулалтуудыг хийж байлаа.
 
Сайдаар ажиллах хугацаандаа хийсэн хамгийн том ажил юу байсан бэ?
 
-Эргээд бодоход бидний хийсэн ажил бүгд л Зэвсэгт хүчний цаашдын хөгжилд чухал түлхэц болсон ажлууд байжээ гэж бодогддог. Миний үед арми хэдэн зэвсэг техникээ хадгалалтад тавьчихсан, сургалт бэлтгэл хийх төсөвгүй, залуу цэргийн алба хаагчид олноороо бизнес эрхлэхээр армиас гардаг “моод”-той болчихсон. Өөрөөр хэлбэл, бие бүрэлдэхүүний сургалт дадлага, хангамж зэргээс гадна цаашдын цэргийн номлолоо яаж авч явах эсэх нь тодорхойгүй тийм цаг үе байлаа. Тиймээс бид эхлээд эрх зүйн орчныг өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай тулгарсан. Иймд БХЯ, ЗХЕШ цугтаа байсныг салгасан. ЗХЕШ бол цэргийн мэргэжлийн удирдлагын дээд байгууллага, БХЯ нь төрийн захиргааны төв байгууллага хэмээн үзэж үйл ажиллагааг нь зааглаж, тусдаа хоёр субъект байхаар хуульчилсан.
Энд нэг зүйлийг хэлэхэд социализмын үед армийн үйл ажиллагааг баталгаажуулж, зохицуулсан тусдаа хууль байгаагүй. Тиймээс Батлан хамгаалахтай холбогдсон хууль тогтоомжуудыг салбарлуулах үүднээс Цэргийн шинэчлэлийн багц хуулийг эхний ээлжид найман төсөлтэйгөөр боловсруулж, УИХ-аар хэлэлцүүлж батлуулсан. Тэдгээр хуулиар Зэвсэгт хүчний анги, байгууллагууд тайван цагт иргэний хамгаалалтад туслах, хөрш зэргэлдээ улсад үймээн самуун гарах үед хэрхэх, дүрвэгсэд хил зөрчих, тодорхой зэвсэгт бүлэглэлүүд нутгийн гүнд нэвтрэх, улс орноо харийн дайснаас хамгаалах зэрэг олон эрх зүйн зохицуулалтыг хийж, бичиг баримтууд гаргасан.
Мөн олон улсад энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэх зорилтыг шинээр оруулж ирсэн. Тэр үедээ энэ нь асар их хэрүүл маргаан дагуулж, үүнээсээ болж мань мэт нь их ч доромжлуулсан. “Сэрүүн зүүдэлж байна”, “Юу ч мэдэхгүй байж их юманд санаархлаа” гээд яриад байвал хөвөрч өгнө. Нэгэнт зорилт тавьсан учир ажлаа хийх ёстой. Ингээд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцох бүрэлдэхүүнийг тусад нь бэлдэхийн тулд Элитийн батальон гэгчийг байгуулах шийдвэр гаргаж, сургалт бэлтгэл, галт хэрэгслийн тооцоо, нормоосоо эхлээд бүх зүйлээрээ бусад ангиудаасаа онцгой байлгахаар шийдвэр гаргаж байлаа.
Мөн бидний хийсэн нэг зүйл бол Зөвлөлтийн цэргийн номлолтой уялдсан Монголын Ардын Армийн хүч бүрэлдэхүүний байрлалыг өөрсдийнхөө шинэ нөхцөл, цаг үед тааруулж, шинээр эмхлэн зохион байгуулж, анги, байгууллагаа шилжүүлэх, тохижуулах том ажлыг өрнүүлсэн явдал юм. 
 
 
 
Тухайлбал, манай орны хамгийн чухал чиглэл болох Дорнод аймагт 030 дугаар Барилгын цэргийн батальоноос өөр Зэвсэгт хүчний анги байгаагүй учир Зүүнбаянгаас Чойбалсан хүртэл хороог бүтнээр нь нүүлгэн шилжүүлэх урт маршийн цувааг хийж байлаа. Энэ бол орчин цагийн Зэвсэгт хүчний түүхэнд хамгийн томд тооцогдох маршийн цуваа байсан гэж тухайн үеийн цэргийн мэргэжилтнүүд хэлж байсныг санаж байна.
 
 
 
 
Батлан хамгаалахын салбарыг гадаад харилцаагүйгээр төсөөлшгүй болох нь жил ирэх бүр улам тод харагдаж байна. Салбарын гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа тухайн үед ямар түвшинд байсан бэ?
 
-Аль ч улстай дайсагнасан үйл ажиллагаа явуулахгүй, цэргийн аль нэг эвсэл, холбоонд нэгдэхгүй, нутаг дэвсгэртээ цөмийн зэвсэг байрлуулахгүй, гаднын цэргийн хүчийг нутгаараа дамжин өнгөрүүлэхгүй зэрэг санаачилгыг НҮБ-д Монгол Улс тавьсан. Үүний хариуд НҮБ-аас Монгол Улсын гадаад бодлогыг соёрхож, аюулгүй байдлыг нь НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын таван улс баталгаажуулсан том үйл явдал тэр үед болж байсан. Үүнийг дагаад армийн цэргийн номлол өөрчлөгдөх ёстой болж, Төрийн цэргийн бодлого баримт бичгийг гаргасан.
Батлан хамгаалах салбарын гадаад харилцааны хувьд яг үнэндээ тэр үед манай офицерууд Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд багтаж байсан орнуудаас өөр орны хүнтэй дуугарч чаддаггүй байсан. Угаасаа цэргийн сургуульд байхаас нь тэгээд хүмүүжүүлчихсэн. Тэгээд ч өөр улсын хүнтэй уулзвал тагнуулын байгууллагын үйл ажиллагааны хараанд өртдөгөөс эхлээд тун амаргүй нөхцөл угтдаг байсан. Энэ байдлыг засаж шинэчлэхийн тулд бид гадаад харилцаагаа өргөжүүлэх ажлаа эрчимжүүлсэн. Олон улсын цэргийн удирдлагууд, батлан хамгаалахын атташе нарыг эх орондоо урьж, цэргийн алба хаагчдадаа дэлхийн олон оронд сургаж бэлтгэх бодлого баримтлан ажиллаж байгаагаа уламжилж, хамтарч ажиллах хүсэлтээ тавьдаг байв. Тэд ч бидний хүсэлтийг нааштай хүлээн авч, бодлого шийдвэрийг минь дэмждэг байсан. Түүний хүчинд өнөөдөр би ямар ч хүнтэй уулзсан ам бардам хэлдэг юм, “Аль ч яам, тамгын газар байхгүй өндөр боловсролтой бүрэлдэхүүн зөвхөн БХЯ, ЗХЖШ-т ажиллаж байна” гэж. Энэ бодлого асар хурдан дэмжлэг авч, үйл ажиллагаа болж, олон зуун офицер, ахлагч нар дэлхийд батлан хамгаалах хүчнээрээ тэргүүлдэг улсуудад цэргийн боловсрол эзэмшиж байгаад би үргэлж талархаж явдаг. Ер нь одоо ингээд бодохоор хоёр жилийн дотор босох, суух завгүй ажилласан байна.
 
Энэ олон шинэчлэлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үед улс орны эдийн засаг сайн байгаагүй. Та хэрхэн даван туулж байв?
 
-Гарцаагүй төсөв мөнгөний асуудал хүнд байсан. Уг зовлонгоо УИХ, Засгийн газарт уламжлаад хүлээж аваагүй, үнэндээ тухайн үеийн улсын эдийн засгийн чадамж сул, хүнд байсан. Жилийн инфляц 60-70 хувьтай байсан гээд бод доо. Одоо 8-9 хувь л байгаа биз дээ. Тэгж бодохоор юмны үнэ ямар хурдан нэмэгдэж байсныг төвөггүй ойлгож болно. Хэдий нөхцөл байдал тийм байсан ч хийх гэж байгаа ажлаа зогсоолтой нь биш, ямартай ч хуучин төсвөө хасуулахгүй, төсвийн дотоод зориулалтуудыг шаардлагатай бол хольж солихоо ч Засгийн газарт дуулгасан. Ингээд жилийн батлан хамгаалахын төсвөө аваад анализ хийж үзлээ. Тухайн үед бие бүрэлдэхүүний нөхөн хангалт 74 хувьтай байсан ч 100 хувиар төсвийн цалин ирдэг байсан. Тэгэхээр журмаар хориотой ч тэр 30 орчим хувийн илүү төсвийг аваад өөр зүйлд зарцуулна. Энэ мэт хэрэггүй эсвэл тэвчиж болох зардлаас гадна маневрлаж болох санхүүгийн ямар зардлууд байна тэднийг дэс дараатай зарцуулж, хүнд үеийг ардаа орхисон.
Нөгөөтэйгүүр урд хилээр зөрчил маш их. Хятадууд хил зөрчин олноороо орж ирэх нь ердийн үзэгдэл болоод байлаа. Хятадад албан ёсны айлчлал хийх үеэрээ тус улсын Батлан хамгаалахын сайдтай цэргийн хамтын ажиллагааны гэрээний төслийг байгуулсны зэрэгцээ урд хил дагуух зөрчлийг арилгахаар тохиролцсон юм. Ингээд хоёр улсын Батлан хамгаалахын сайд нарын тохиролцсоноор тэр асуудал жилийн дотор шийдэгдэж, зөрчил гарахаа больсон. Хойд хилээр ч мөн байдал хүнд байлаа. Тува орчмоор буу зэвсэгтэй хүмүүс байнга хил зөрчиж, мал амьтан хулгайлах, иргэдийг дээрэмдэх нь хэрээс хэтэрсэн. Бид ч арга буюу ашиглалтаас гарч, армийн нөөцөд шилжсэн винтов буунуудаас хилийн дагуух малчдад хямд үнээр зарж, шаардлагатай тохиолдолд гал нээж болохыг сануулсан. Түүнчлэн ОХУ-ын БХЯ-нд хүсэлт тавьж албан ёсны айлчлал хийсэн. Тэр үед Батлан хамгаалахын сайдаар хурандаа генерал Игорь Родинов ажилладаг байлаа. Тэр бээр өмнө нь ЗХЖШ-ын Академийн захирал байсан болохоор олон монголчуудыг цэргийн дээд боловсрол эзэмшүүлсэн, ер нь монгол хүнд элэгтэй сайн хүн байсан. Тэр нь ч айлчлалын үед ихэд хэрэг болж хилийн зурвасаа аюулгүй болгохоос эхлээд олон ч ажил амжуулаад авсан маш үр дүнтэй айлчлал болсон доо.
 
Ажиллах цаг хугацаандаа шийдвэрлэхэд хамгийн хүнд асуудал юу байсан бэ, хэрхэн шийдвэрлэв?
 
-Асуудлыг хүнд гэж харвал жижиг зовлон ч уулын чинээ харагдана. Одоо бодоход тэр нь хүнд, энэ нь амар байсан гээд хэлэх зүйлгүй. Бэрхшээл бүрийг шийдвэрлэхийн төлөө, цэргийн шинэчлэлийн бодлогыг утгаар нь хэрэгжүүлэхийн төлөө бид шаргуу ажилласан. Энд нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, манай Агаарын цэргийн нөхцөл байдал тун хүнд байсан. Зөвлөлтийн цэргийн том радио станц, локаторуудаас эхлээд нисэхийн анги салбарууд бүгд гараад явчихсан. Тиймээс агаарын довтолгооноос хамгаалах ротуудын бэлэн байдал, техник хэрэгслийн боломжийг тооцож үзээд Монгол Улсынхаа нутаг дэвсгэрт агаарын хилийг манах салбаруудыг байгуулах тушаал гаргасан. Тэр үед агаарын хил байтугай газрын хил ч маргаантай байсан гэж би дээр дурдсан даа. Ер нь бид агаарын довтолгооноос хамгаалахад их анхаарал хандуулсан.
Мөн төрлийн цэрэгт Барилгын цэргийн хороо байсан. Улсын төсвөөс мөнгө аваад байдаг, гэтэл хийлгэх ажил байхгүй. Зах зээлийн зарчмаар ажиллаад өөрсдийгөө санхүүжүүл гэхээр чухал байрлалтай ангийн байр, хашаа, талбайн ихэнхийг хувийн аж ахуй нэгжид зарчихсан. Ийм байдалтай байсан учир яалт үгүй шинэ зохион байгуулалтад шилжүүлэх шаардлагатай тулгарсан. Тэгээд Барилгын цэргийн штабыг Жанжин штабын байранд оруулаад штабын төв байрыг Хилийн цэргийн ерөнхий газрын штабын байр болгож өөрчилсөн. Тухайн үед Хилийн цэрэг орох оронгүй болчихсон тун хэцүү байдалд байлаа шүү дээ.
 
Тухайн үед нэг баг болон ажиллаж, гар нийлж байсан хүмүүсээс дурдвал...
 
-Армид ирэхэд надад таних хүн бараг л байгаагүй. Таньдгаас ганц хошууч генерал Р.Гаваа агсан байлаа. Намайг сайдаар ирэхэд салбарын удирдлага хүндэтгэлтэйгээр хүлээж авсан. Ажлаа авсны дараа олон жил ажилласан, нас ч залуу гэдгээр нь дэслэгч генерал Ц.Дашзэвэгийг Төрийн нарийн бичгийн даргаар томилсон. Тэр үед Батлан хамгаалахын дэд сайд гэсэн албан тушаал байгаагүй. БХЯ шинэ бүтэц, бүрэлдэхүүнтэйгээр ажлаа эхлэхэд миний удирдлагад хошууч генерал С.Баасанхүү, З.Болдбаатар гээд олон сайн цэргийн дарга нар байсан болохоор бодож төлөвлөсөн ажлууд маань хурдан шуурхай, саад тотгор багатай бүтдэг байсан.
 
Сайдын албан тушаалаа өгчхөөд танд хамгийн түрүүнд юу бодогдсон бэ?
 
-Засгийн газар харамсалтай нь улс төрийн шалтгаанаас болоод огцорсон. Мэдээж ажлын амтанд орчихсон тогоотой сүү шиг ид буцалж байсан үедээ ажлаа өгсөн болохоор дуусгаагүй дөнгөж эхлэлийг нь тавьсан ажил их байлаа. Харамсаж байсан нэг зүйл бол цэргийн шинэчлэл дөнгөж гараандаа явж байсан цаг үе. Өмнө нь тоймлон дурдсан тэдгээр ажлууд бол дөнгөж эхлэл нь гээд бод доо.
 
Батлан хамгаалахын сайд байсан хүний хувьд одоогийн Батлан хамгаалах салбарын үйл ажиллагаатай холбоотой, үүнийг ингээд хийчихвэл гэсэн санаа бий юу?
 
-Одоо байгаа зэвсэг техникээ бүгдийг нэг бүрчлэн гаргаж, элэгдэл хорогдлыг нь толгой дараалан үзэж шалгах хэрэгтэй.
 
 
 
Цэргийн бага мэргэжилтнүүдийг сайтар бэлтгэхэд анхаарах нь мэргэжлийн чадварлаг Зэвсэгт хүчинтэй болохын гол үндсийн нэг гэж хардаг. Зэвсэглэлд анхаарах цаг нь болсон.
 
 
 
Орчин үеийн том зэвсгүүдийг худалдаж авна гэвэл зардал маш өндөр. Тухайлбал, 4++ үеийн орчин үеийн сөнөөгч онгоц гэхэд аеро дром, инженер техникийн бүрэлдэхүүн, шатахуун гээд маш өндөр зардлыг өдөр тутамдаа шаардаж байдаг. Энэ цаг үед Зэвсэгт хүчин тийм их төсөв зардал гаргах боломжгүй. Тэгэхээр ямар зэвсгийг яаж хэрэглэж аюулгүй байдлаа хангах вэ гэдгийг цоо шинээр харах цаг нь болсон.
Байлдааны шинэ нисдэг тэрэг, танк, их буу аваад дайн хийнэ гэхэд энэ том хоёр хөршийн дунд яах ч юм. Түүний оронд авсаархан, хэрэглэхэд хялбар орчин үеийн дэвшилтэт технологи ашигласан шинэ маягийн зэвсэглэлийг эзэмших, боловсруулахад илүү анхаарах хэрэгтэй. Саяхан Карабахын зэвсэгт мөргөлдөөнөөс бид харлаа шүү дээ. Зардал ихтэй том танк, нисэх онгоц, хуягт тээвэрлэгчүүдийг жижигхэн дрон ирээд л жагсаалтаас гаргаж байх жишээтэй. Иймд дэлхий дахинаа өдрөөс өдөрт өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж зэвсэглэлд шингэж байгаа инновацыг сайтар судалж, технологийн дэвшлээс аль нь Монгол орны геополитик, газар зүйн байрлалд тохирох, түүнийг хэрхэн зэвсэгт тэмцэлд ашиглаж болох вэ гэдгийг судалж, энэ талын судалгаа шинжилгээг эрчимжүүлэх ёстой. Орчин үеийн технологи бидэнд өөр боломж олгож байна.
 
Энэ жил тохиож байгаа их ойд зориулаад та юу хэлэх вэ?
 
-Эдгээр өдрүүдэд БХЯ байгуулагдсаны 110 жил, Зэвсэгт хүчний 100 жилийн ой тохиож байна. Улс орныхоо өмнө онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг офицер, ахлагч, бэлтгэл чөлөөнд гарсан ахмадууддаа эрүүл энх, ажлын их амжилтыг хүсэн ерөөе. Сургалт бэлтгэлээ аль болох орчин үеийн дэлхийн нөхцөл байдалтай уялдуулж, байнга шинэчлэн сайжруулж, тасралтгүй зохион байгуулж, ямар ч үед эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ мадаггүй биелүүлдэг байхын төлөө өдөр бүр өөрийгөө дайчлаарай гэж цэргийн алба хаагчдадаа “Соёмбо“ сониноор уламжлуулан ахмад сайдын хувьд захья.
 
Ахмад М.МӨНХЗОРИГ
Эх сурвалж:  "Соёмбо" сонин