Монгол Улсын төрийн гурван удаагийн соёрхолт, Ардын уран зохиолч, академич Ц.Дамдинсүрэнгийн мэндэлсний 110 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна.
Түүний охин Анна Цендинаг “ТВ9” телевизийн “Ярилцъя л даа” нэвтрүүлэгт урьж оролцуулсныг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.
-Энэ жил Ц.Дамдинсүрэн гуайн мэндэлсний 110 жилийн ой тохиож байгаа юм байна. 100 жилийн ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэн өнгөрүүлж байсан. Тэр тухай дурсаач?
-2008 онд бид Дорнод аймаг, нийслэл хотод аавын мэндэлсний 100 жилийн ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн. Эрдэм шинжилгээний хурал, тоглолт зохион байгуулсан. Мөн аавын хамт ажилладаг байсан хүмүүс, шавь нарынх нь бүтээлүүдээс ном болгон гаргаж байлаа.
-Энэ жил ямар үйл ажиллагаа төлөвлөж байгаа вэ?
-110 ТЭГШ TOO биш боловч аавыг маань хүндэтгэдэг хүмүүс тэмдэглэе гэсэн санал гаргасан. Юун түрүүнд олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр төлөвлөж байна. Мөн аавын гэр музейд хадгалагдаж байгаа хуучин ном судрын гарчигт тгэл хийж байгаа. Ойд зориулж эмхэтгэл гаргах санаатай байна.
-Гэрэлт хөшөө босгох ажил яригдаж байгаа гэсэн?
-Тийм санал гарсан. Манай гэр бүлийнхэн 100 жилийн ойгоор нь босгож чадаагүй. Энэ жил гэрэлт хөшөө босгох саналыг нутгийнхан, сэхээтнүүд, хамт олон нь их дэмжсэн. Ерөнхийлөгч санаачлаад Хотын захиргаа дэмжсэн. Тендерт нь бид оролцсон боловч миний санаачилсан төсөл унасан. Тийм болохоор хаана, ямар загвартай хөшөө босгох гэж байгаа, ажлын явц ямар байгааг сайн мэдэхгүй байна.
-Гэр бүлийнхнийх нь санал уг нь чухал баймаар юм?
-Уг нь тийм байх л даа. Би хэлж мэдэхгүй байна.
-Танд танилцуулсан зүйл байхгүй юм байна. Тийм үү?
-Тийм ээ. Одоогийн байдлаар үзсэн юм алга байна. Удахгүй би буцна. Уг нь наймдугаар сарын сүүлээр учир олдох байх гэж бодож байсан ч сураг алга.
-Ц.Дамдинсүрэн гуай олон удаа хэлмэгдсэн байдаг. Тэр тухай та ярьж өгөөч?
-Биднийг төрөөгүй байхад 800 бод малтай баян айлын хүүхэд гээд малаа хураалгаснаас эхлээд олон удаа хэлмэгдсэн хүндээ. 1938 онд Японы тагнуулын хэргээр шоронд жил гаран хоригдоод гарсан. Орос-Монгол хэлний толь бичгийн хавсралтад хятад хаадын нэрийг оруулаад, марксизм, ленинизмийг бага оруулсан гээд номоо шатаалгаж байлаа. Зарцуулсан мөнгийг нь аавд тохож байсан. Ер нь нэлээн хэцүү амьдрал туулсан хүн шүү дээ.
-Тэр хэцүү амьдрал дуядуур өнөөгийн нийгмийн тулгуур болсон эх хэлийг орчин цаг руу шилжүүлсэн гавьяатай. Тухайн үед энэ ажлыг хийхэд хэр их хугацаа зарцуулж байсан юм бол. Уйгаржин монгол бичгийг крилл үсэгт шилжүүлэхэд ядах юмгүй байсан гэсэн хандлага ч байсан. Гэхдээ дүрмээс эхлээд бүгдийг шилжүүлэх амаргүй ажил байсан байх?
-Зохиоход тийм их хугацаа ороогүй байх. Харин хамгаалахад бүх насаа зориулсан. Бүгд мэднэ дээ. 1940-өөд онд Зөвлөлтийн шахалтаар кирил үсэгт шилжих шаардлагатай болсон. Эхлээд хэд хэдэн хүн оролдсон. Дараа нь манай аав намын тушаалаар тэр ажлыг авсан. Шинэ бичиг зохионо гэдэг уйгаржин бичгийг шууд буулгачихсан хэрэг биш юм. Бүхэл бүтэн шинэ дүрэм зохионо гэдэг мэдээж амаргүй байсан байх.
-Орчуулгын үгнүүдийг хэрхэн оруулах вэ гэдгээс эхЛээд олон асуудал бйй шүү дээ?
-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед нэр томьёоны комисс гэж байсан. Монголд физик, биологи, анагаах ухааны гэх мэт тийм олон нэр томьёо байсангүй. Зармыг нь хэрэглээд явж байна. Орхигдсон юмнууд ч бий. Хэл бол амьд организм шүү дээ. Монгол хэл улам муудаж байна, мөхөж байна гэж шүүмжилцгээдэг. Би ч гэсэн тийм сайн ярихгүй байгаа байх. Гэхдээ энэ шүүмжлэлийг би зөвшөөрдөггүй. Хүссэн хүсээгүй дэлхийн хөгжил хэл соёлд нөлөөлнө. Компьютер, техникийн үг хэллэгүүд сүүлийн үед хүч түрэн гарч ирж байна. Энэ бол яах аргагүй үйл явц юм. Угаасаа дийлэхгүй. Залуучуудын зарим үгийг одоо бид ойлгодоггүй. Энэ бол нуугдаж болохгүй үнэн.
Монгол хэл улам муудаж байна, мөхөж байна гэж шүүмжилцгээдэг.
-Ярианы хэлээр ойлголцоод байгаа хэрнээ бичгийн хэл маш их алдаатай болж байна. Энэ нь таны бодлоор хэлний уналт мөн үү?
-Би хэлний чиглэлийн хүн биш л дээ. Өөрийн үзэл санаагаа л хэлж байгаа төдий. Миний бодлоор цахим орчин их нөлөөлж байна. Уран зохиол, ном бага уншдаг болсон байна. Дүрэм бодохгүйгээр шууд бичдэг болсон байна. Үүнийг хэлний уналт гэх үү, үгүй юу сайн хэлж мэдэхгүй юм. Ер нь зөв бичгийн дүрмээ хэрэгжүүлэх л хэрэгтэй.
-Манайд ажиглагдаж байгаа зүйл нь хэл бичгийн асуудал дээр олон тал болж маргалддаг асуудал байна. Тэгж бичихгүй, ингэж бичнэ гээд л. Орост ийм маргаан байдаг юм уу?
-Байна аа. Гэхдээ орос хэл бол монгол хэлнээс арай эрт утга зохиолын хэвшмэл хэлтэй болж чадсан учраас харьцангуй гайгүй.
-Та хамгийн сүүлд Монголын орчин цагийн утга зохиолын номнуудаас ямар бүтээл уншив?
-Хэлэхэд хэцүү юм. Хуучин зохиолыг бол уншиж байна. Орчин цагийн уран зохиолыг маш бага уншиж байна. Энэ миний буруу байх.
-Аавын тань тухай үргэлжлүүлэн ярилцъя. Түүний хэл шинжлэлийн салбарт бүтээсэн бүхэн хэвлэгдэн гарч чадсан уу. Дутуу орхигдсон зүйл байгаа юу?
-Ааваас хойш олон жил өнгөрчээ. Хэд хэдэн ойг нь бид тэмдэглэсэн. Тэр үед нооргуудыг эс тооцвол хэвлэгдээгүй үлдсэн зүйл бараг байхгүй байх. Миний санаа зовж байсан зүйл бол өдрийн тэмдэглэл нь байсан. Аав мань 1959 оноос хойш бараг өдөр болгон өдрийн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан. Хэдэн арван дэвтэр нь надад байгаа. Шинэ, хуучин үсгээр, тайлагдахгүй үсгээр бичсэн нь ч бий. Би цахим хэлбэрт оруулж байгаа. Талаас илүүг нь оруулчихсан байгаа.
-Эрдэм номтой хүний үр хүүхэддээ хэлдэг байсан захиас юу байсан бол?
-Хүн бүр, сэтгүүлч болгон надаас ингэж асуудаг юм. Манай аав сургаал, захиас хэлж байгаагүй. Би гурван ахтай. Хоёр нь өнөөдөр энэ орчлонд алга. Аав бидэнд “За чи ингээрэй, ингэх хэрэгтэй” гэж хэлсэн удаа нэг ч байхгүй. Тэр өөрөөрөө л үлгэрлэсэн. Их хөгжилтэй, шоглоомтой хүн байсан. Тэр чанар манайханд бас бий. Өглөөнөөс орой хүртэл ажилладаг хөдөлмөрч хүн байсан. Тийм л байх ёстой гэж ах нар ч, би ч хичээж ирсэн.
-Та энэ жил Дорнодод очив уу?
-Очиж чадсангүй. Нутгийнхнаасаа уучлалт гуйсан. Тэд маань харин ирж уулзсан шүү.
Б.Солонго
Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин
Сэтгэгдэл0
saihan yarilzlaga bna ,manai Damdinsyren gyai bol Mongoliin nar sar baisan bid ene hyniig hyndetgej hesee dyrsgaliig ni zaabal byteeh saardlagatai bilee!ohin ni ganzaardaj baigaa ni todorhoi,tegeed ch OHY-d amidardag bolohoor ter bygdiig olj medej chadahgyi!!!bid l tyslahgyi yum bol ikhe erdemteniinhee hesee dyrsgaliig hen eed ni tatah bilee!!yynd,Tor zasagaas anhaarah heregtei bna!bayarlalaa.
Орос бичгийн дүрэм шууд авч дөнгөж шилжээд байсан Латиныг халж Кириллд шилжүүлээд наачихаар нар сар болдоггүй юм.Охин нь эх орноо өөрөө сонгосон,Монголчууд тулгаагүй.Эхнэрээ бол Ренчин ч Дамдинсүрэн ч бас өөрсдөө л сонгосон.Аман дээрээ Монголын төлөө гэвч гэр орондоо бол аль аль нь Оросоор л ярьдаг байсан нь үнэн.
Чамд ямар падлий байнаа?Чи бол дорвод хун,танай дорводууд Цэдэнбалын уед бугдээрээ хавтгайгаараа бие биенээ ооднь татаж дов жалганы узэлийг илт гарган нэг хэсэг Монголын аль амттай ондор тушаалууд дээр нуль дорводууд тарвалзаж халхуудаас илуу амьдран орос авгайн амруу орчих гээдл ил далд долоочих шахан холоо хугалчих гээд гуйдэг байсан чинь худлаа юу?
Бямбын Ренчин Дамдинсурэн гуайг засгийн газрын ордноос кирил бичиг Монголчилсоныхоо толооТорийн шагнал хуртээд гарч ирэхэднь дугуйтай тосч уулзаад (Ренчин гуай 70аад оны уе хуртэл УБт тувт дугуйгаар явдаг байсаныг тэр уеийн 40мянгатын хуухэд болгон мэднэ) "Чиний торийн шагналыг мялайнаа гээд овроо ухаж байгаад урчийсэн уранхай яах аргагуй хог болсон 1 тогрог гаргаж огсон гэж яриа тэр уеийн ШУАаар их явдаг байсаныг сонсож байв.
Золбин архичин Мөнхбатынхаа Дөрвөд хүн хүн биш сургаальд Ми овогтын Төв аймаг та 100 жил шартана.Нутаг усаар Монголчуудыг цоллож доромжилж ирсэн нь ганцхан тангад лам ногоочин хужаа местный оросуудын холимог та нар л даа.Харчин Дамдинсүрэнгээс ялгаатай нь буриад Ренчин тангад лам нарын үндсэн зэвсэг цуурхалыг гарамгай ашигладаг байсан.Хоёр үгнийх нь нэг нь танай алтан нутаг пизда золбин Мөнхбаттай яг адил.
Халх сайхан нутагт минь Халхын хонины маханд цадаж тарвалзсан умхий дорвод чи Халх Монголд таалагдахгуй байна гээд олон 7юм солиороод байгаа бол зайлж тэр Оросын Халимаг юмуу Шинжаны ойрдууд дээрээ очиж бага ястаны хэндч хэрэггуй хувь заяаагаараа амьдраарай чи
66.102.9.2 Халх нэрийг өмчилдөг нь Хүрээ тойрсон золбин архичин Мөнхбат, Ми овогтууд биш.Монголоо орхиод Халхаа яривал түмэн цус холилдсон танаас би хамаагүй илүү Халх гэдгийг мэдэж ав! Монголчуудыг нутаг нугаар нь нэр хоч зүүн доромжилж ирсэн Төв аймаг та нарын өмнө би харин дөрвөд нь,завхай нь,танк хүлдэг нь,хужаа нь хэн нь ч байхдаа баярлана.Энэ бол та бидний сэтгэлгээний,итгэл үнэмшлийн,соёл хүмүүжлийн,боловсролын ялгаа.
Б.Рэнчин гээ бусдыг их доромжилдог дорд үздэг хүн байсан юм билээ.Энэ 202.179....чи юунд ингэж тэр Рэнчин шиг хүн доромжилоод баынаа.Тэх тусмаа домогт их аварга Мөгхбат агсаныг яалаа гэж ингэж харааж байгаа юм.Тэр аварга харин Х.Баянмөнхийг бодвол хэнд ч гэм хийгээгүй байх шүү.
Юм уншдаг хүн бол Ц.Дамдинсүрэн гуай ямар их бүтээл туурвиж биднийг гэгээрүүлснийг ойлгоход түвэггүй.Б.Ринчен гуай бол ясны үндэсний үзэлтэй гэдгээрээ л их алдаршсан болохоос яг бүтээлийг нь эмхэтгэвэл Ц.Дамдинсүрэн гуайн хаана ч хүрэхгүй шүү дээ.Энэ бол чин үнэн.Гэхдээ энэ үгээрээ Б.Ринчен гуайг гутаах гэсэнгүй.Бодит үнэнийг л хэлэх гэлээ.Манайханд нэг тийм хийрхүү авир бий.Аливааг ултай судалж,ухаж үздэггүй.Нэг "өвчтэй" хүн нэг юм хэлэхээр шууд давтаад дүвчигнээд явчихдаг.Энэ бол шинжлэх ухаанч бус арга барил л даа.Сүүлийн үед гудамжны люмпэнгүүд их мэдэмхийрдэг болсон нь тоогүй.Мэддэгүүд нь чимээгүй л байх юм.Бодвол тэр гудамжны золбингуудтай зууралдаж цагийн гарз гэдэг биз.Гэтэл юм мэдэхгүй хүмүүс эдний зөв юм байна гээд самуураад байх алдас бас байна.Ийм золбин шаарнуудыг нам дарж байх ёстой юм.Тэгж байж нийгэм зөв ойлголт,байр суурьтай болно. Хатгин овгийн энэ суут хүн монголын үндэсний соёлд Тэнгэр тулам гавьяатай.
Тэр Рэнчин гэдэг хүнийг бодвол энэ Ц.Дамдинсүрэнд Шинэ үсгийн дүрэм ,Төрийн дуулал,Нууц товчоог өнөөгийн болгосон ...гээд хойч үедээ үлдээсэн соёлын асар өв байдаг юм билээ .Тиймээс энэ гол бүтээлүүдтэй нь мөнхөлсөн цогцолбор байгуулмаар юм. Бас Ц. Дамддинсүрэн .Б.Дамдинсүрэн ,Л ,Мөрдорж гурвыг Төрийн дуулалтай нь мөнхөлсөн цогцолбор тусд нь бүтээж Төрийн ордны өмнө залах хэрэгтэй .