Тус улсад 1924 онд анхдугаар хуулийг баталснаар орчин үеийн жинхэнэ шүүх байгууллага үүсэх нөхцөл бүрдэж эхэлсэн билээ. Түүнчлэн МАХН-ын III их хурал, Улсын II их хурлаар иргэдийн эрх чөлөөг хуулиар хамгаалах, шинэ нийгмийн сахилга батыг тогтоох, хүмүүжүүлэн сургах, хуучны шүүхийн тогтолцоог халах зорилгоор ардын шүүхүүдийг байгуулах ажлыг зохион байгуулах явдлыг Засгийн газар, Шүүх явдлын яаманд даалгасан ёсоор бий болсон шинэ шүүхийн байгууллагуудын анхдагч нь Х.Чойбалсангаар толгойлуулсан цаг зуурын /түр цагийн ч гэдэг/ шүүх юм.
Ардын засгийн газрын 1925 оны есдүгээр сарын 27-ны өдрийн 42 дугаар хурлын тоггоолоор Засгийн газрын харьяанд “Цаг зуурын ардын шүүх”-ийг бие даалган байгуулж, даргаар нь Х.Чойбалсанг томилжээ. Тус шүүх анхныхаа хурлаа 1925 оны арванхоёрдугаар сарын 17-ны өдөр хуралдуулж нарийн бичгийн даргаар нь Цэргийн яамнаа ажиллаж байсан Дамбасүрэн, Засгийн газрын цааз хууль эмхлэх хэлтсийн эрхлэн зохиогч Шишвичикийг авахаар тогтжээ. Цаг зуурын шүүх 1926 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс албан хэргээ хөтлөн явуулж эхэлжээ.
Тус шүүх ардын төлөөлөгч буюу анхны гишүүнээр С.Дэлгэрсан, Н.Насанбат нарыг баталжээ. Тус шүүхийн мөрдөх дүрмийг Засгийн газрын 1926 оны нэгдүгээр сарын 8-ны нэгдүгээр хурлаар хэлэлцээд улмаар Улсын бага хурлын 1926 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн тэргүүлэгчдийн нэгдүгээр хурлын нэгдүгээр зүйлээр баталжээ.
Цаг зуурын шүүхийн дарга, гишүүдийг Улсын Бага хурлаас томилж байхаар шийдвэрлэжээ. Тус шүүхийн гол онцлог бол таслан шийдвэрлэсэн хэргийг Засгийн газрын хурлаар баталдаг журамтай байжээ. Тус шүүхийн шийдвэрлэх хэрэг нь ихэвчлэн улстөрийн шинжтэй Дотоодыг хамгаалах газар мөрдөн байцаасан хэргийг шийдвэрлэж байсанд оршино. Гэвч эдийн засаг, хүн амины зэрэг онц хүнд хэргүүдийг шүүн тасалж байсныг жар гаруй хэргийн материалаас харж болно.
Цаг зуурын шүүхэд шийдэх хэргийг шийдвэрлэхдээ, ДХГ-аас ямар ял оноох саналаа ирүүлэхийг тус шүүхийн дүрэмд тодорхой тусгажээ. Эл шүүх нь дутуу бүрдүүлсэн хэргийг буцаах, баримтжуулахыг шаардах эрхтэй байжээ. Тус шүүхийн өөр нэг онцлог нь гэмт хэргийг давж заалдах эрхгүйгээр шийдвэрлэж байснаараа Дээд шүүхийн үүргийг давхар гүйцэтгэж байжээ гэж үзэж болно. Энэхүү шүүх Бага хурлын баталсан дүрмээр доорх хэргүүдийг таслан шийдвэрлэх эрхтэй байв. Үүнд:
1. Эх орноосоо урвах, төв орон нутгийн эрхийг булаан эзлэх буюу БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрийн аль нэг хэсгийг таслан авч эзэрхэхийг хичээх;
2. Тус улсын нутагт гадаад улсын зэвсэгт цэрэг оруулахыг хичээх, гадаадын түрэмгийлэгчид, тэдний төлөөлөгчидтэй хуйвалдах;
3. Ард түмний санааг урвуулж улсын албан татвараас болон цэргийн албанаас зайлсхийх явдлыгзохион байгуулжхувьсгалын эсрэг хэрэгт оролцох;
4. Улстөрийн буюу хувьсгалын эсрэг зорилгоор Монгол ард улсын эрх баригчид, хувьсгалын удирдагчдын амийг хорлох;
5. Дайсан этгээдүүдийн өмнөөс тагнуул үйлдэх, хувьсгалын эсрэг болон хувийн шунахай зорилгоор улсын ба цэргийн нууц зүйлийг цуглуулах, задруулах, дайсан этгээдэд мэдээ дамжуулах;
6. Хувьсгалын үзэл санаанд харш бичиг зохиол үйлдэх, тараах буюу хадгалах зэрэг хэргүүд багтаж байжээ.
Уг шүүхийн гурав дахь онцлог нь хэргийг хамтын зарчмаар, нээлттэй олны өмнө таслах, нотлох баримтыг гол үндэс болгох, хэрэгтнийг хамгаалах хүмүүс буюу өмгөөлөгчийг оролцуулах, хэргийн бичиг баримттай танилцах, хэрэгтэнтэй ганцаарчлан биечлэн уулзах боломжийг хангаж өгсөнд оршино.
Цаг зуурын шүүхийг Х.Чойбалсан даргалж, Зөвлөлийн Засагт Холбоот Улсын харьяат Чита хотын 19 настай Барматов Инкетий Николаевич, мөн мужийн тариачин 28 настай Кузнецов Николай Петрович, татаар үндэстэн 26 настай Шарифов Хасан Инусовичь, Сормовын заводын ажилчин асан 27 настай Гурулев Александр Спиридонов, татаар үндэстэн 18 настай Сосиков Айнунтдин нарын хэргийг найман удаа хэлэлцэж хэрхэн тасалсныг авч үзье.
Тэд 1925 оны намар Чита хотын шоронгоос оргож винтов болон гар буу, галт бөмбөг зэргээр зэвсэглэж нэгэн айлыг тонон дээрэмдэж улмаар Монгол улсын хил рүү /Овоо горхи хавиар/ нэвтрэн хил зөрчин орж ирээд орос цэргийг алсан гэмт хэргүүдийг тус тус үйлджээ. Ялангуяа Барматов И.Н. хүн амины хэрэг хийсэн аж. Хэргийг ЗХУ-ын мөрдөн байцаагчид мөрдөн шалгаж оросоор тэмдэглэлээ үлдээсний гадна манай Дотоодыг хамгаалах газрынхан нягтлан шалгажээ.
Цаг зуурын шүүхийнхэн гэрч Кузнецовын мэдүүлэг, ял бүхий гэмт хэрэгтнүүдийн сүүлчийн өчгийг сонсоод тогтоосон нь:
Нэг. Эдний биес өөрийн харьяат улсын дотроос оргон гарч винтов, гар буу, галт бөмбөг зэргийн зэвсэг авч бүлэглэн дур зоргоор цааз хуулийн зөрчил хийн БНМАУ-ын хязгаарт сэмхнээ шурган ирж хэрэг өдүүлсэн.
Хоёр. Барматовын бие Монгол цэргийн эрх баригчидтай зэвсэг хөдөлгөн эсэргүүцэж монгол цэргүүдтэй хамт явалцсан орос улаан цэрэг нэгийг алсан тул Барматовыг хэрхэвч агуу өршөөлийг үзүүлэн алах ялаас хэтрүүлж үл болох тул шууд цаазаар буудан алж, нөгөө Кузнецов Н, Шарифов X, Гурулев А, Сосиков А нарыг тус бүр нэгэн жил гянднаа хорьж, шийтгэвэл зохих тул ялт Николай Кузнецов, Шарифов, Гурулев нарын урьд хоригдсоныг бодож үлдсэн хугацаанд хорихыг хэлтрүүлж БНМАУ-д хортой этгээд болох тул тэд нэрийн биеийг тус улсын хязгаарын цэрэгт авахуулан үлдэн гаргаж Зөвлөлтийн Засагт Холбоот Улсын эрх баригчид шилжүүлэн тушаан өгөхөөр тогтоож нэгэнт ял тогтоосон ялыг өөрчлөхийг гуйж мэдүүлэх эрхгүй болгон шууд таслах учир Засгийн газраас баталсан даруй 48 цагийн дотор энэхүү тогтоосон зүйлүүдийг түр цагийн шүүх таслах газрын гишүүн нэгээр эрхпүүлэн Дотоодыг хамгаалах газар даалгаж гүйцэтгүүлбэл зохино.
Шүүх таслах газрын дарга Х.Чойбалсан
Гишүүн Насанбат, Дэлгэрсан
Засгийн газрын 16 /26/ оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны өдрийн 427 тоотоор Хэрэг эрхлэх товчооны гишүүдийн 73 дугаар хурлаар уг тогтоолыг баталжээ. Дотоодыг хамгаалахын 16 /26/ оны дөрөвдүгээр сарын 17-ны 110 тоотод цаг зуурын шүүхэд мэдэгдсэн нь: “Барматовыг тогтоолын ёсоор гүйцэтгэв. Кузнецов нарын дөрвөн хүнийг Алтанбулаг хотын сайдад хүргүүлж улмаар хязгаар нэвтрүүлэхээр энэ дөрвөн сарын 17-нд цэрэгт авахуулан мордуулав" гэжээ.
1926 онд Х.Чойбалсан олон давхар ажилтай учир чөлөөлж өгнө үү гэсэн хүсэлт тавьсны үндсэн дээр 1926 оны зургадугаар сарын 18-ны Засгийн газрын 24 дүгээр тогтоолоор Х.Чойбалсанг чөлөөлж ЦЗШ-ийн даргаар Цээжидийн буюу Ганжуурын Гүрсэдийг томилсон байна.
Тус шүүхийг 1930 онд татан буулгаж Дотоодыг хамгаалах газрын дайчлан баривчилж мөрдсөн хэргийг БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1930 оны хоёрдугаар сарын 1-ний тавдугаар хурлаар байгуулагдсан ДХГ-ын дэргэд байгуулагдсан Тусгай комисс таслан шийтгэхээр болгожээ. Тусгай комиссын даргад Д.Намсрай, гишүүдэд Х.Чойбалсан, Шүүх яамны сайд Ж.Дэндэв нарыг томилж хэрэгтнийг таслан шийтгэхдээ хуралд хэнийг суулгахаа комисс өөрөө шийдвэрлэж байх эрхийг олгожээ. Комиссын таслан шийтгэх хуралд ДХГ-ын сургагч зөвлөх эрхтэй суух болсон „байна. Энэ бол онцгой бүрэн эрхт комиссын эхлэл болсон бололтой.
Элжигэн бух-мялз овогт Ч.Энхдалай
Эх сурвалж:
Сэтгэгдэл0
... Бидний улс эв саналаа нэгтгэн нийлэн хөдөлвөөс мэдэхгүй , чадахгүй хэмээх зүйл эгнэгт үгүй болж цэнгэлийн манлайд хүрэх нь дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ . ... Д Сүхбаатар , ...Хөх тамгат Монгол ахан , дүүс нараа , ... Уншаад ойлгосон бол заавал ч үгүй амьдралдаа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. ... Эзэн хичээвэл , заяа хичээнэ . ... Дайсан ил үгүй тулааны гал дунд Монгол улсын Тусгаар тогтнолыг цээжээрээ хамгаалан тэмцэж байгаа С Баяр , Сү Батболд , Ц Нямдорж нарын талаар муу үг бүү дуугар . !!! … Хэдийгээр чиний нүдэнд харагдахгүй , чихэнд сонсогдохгүй байгаа ч гэсэн Төрийн Дээд удирдлагын төвшинд Хөх тамгат Монголчууд болох С Баяр , Сү Батболд , Ц Нямдорж тэргүүтэй хэсэг дэвшилтэт эх орончид , ардчилсан хужаанууд луйварчид урвагчдын эсрэг тэмцэлдэн , цус асгаруулсан тулаан өдөр болгон болж байгаа гэдгийг мэдтүгэй . !!! ... Иймээс С Баяр , Сү Батболд , Ц Нямдорж тэргүүтэй Монголын төлөөх зүрх сэтгэлтэй эх орончдод Хөх тамгат Монгол ахан дүүс та бүхний дэмжлэг, туслалцаа хэзээ хэзээнээс илүү хэрэгтэй болж байгаа гэдгийг ойлготугай . !!! ... Цувж явсан барнаас , цуглаж суусан шаазгай дээр гэсэн ухаантай үг байдагдаа. ... Хан Тэнгэрийн хилэнд ардчилсан хужаа луйварчид урвагчид устан мөхөж тамын гүнд хаягдах болно. ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Монгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
... Өрлөг жанжин Х Чойбалсан Монголын ард түмний ирээдүйн сайн сайхны төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэж , ... Монгол улс эрх чөлөөгөө олоод удаагүй , хараахан бэхжээгүй байсан 1930 аас 1940 өөд оны амь өрссөн хатуу ширүүн цаг үед Хятадын Гамин , хужаанууд Монгол улсад олноороо амьдарч бузар муу сэтгэлээр аливааг үйлдэж байсан гэмт үйлдлийг нь таслан зогсоож Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол бүрэн эрхт ёсыг хамгаалан , бэхжүүлэх үйлсэд гарамгай гавьяа байгуулсан хүндэт удирдагч Монгол хүн мөн. ... Түүний өмнө Монгол эх орноо хайрладаг Монгол хүн бүр малгайгаа аван хүндэтгэн номхон зогсох ёстой. …
... Аливаа улс орны хөгжлийн замыг оюуны өндөр чадавхитай зөв шулуун сэтгэлтэй хүмүүс тодорхойлж бүтээдэг . Тэр тусмаа Монголын хөгжих бодлогыг Монголоо хайрладаг хүчирхэг Монгол хүн гартаа барьж, бүтээж босгох болно. ... Хэн нэгний баталж байгаачлан Монголын сор болсон 30 000 н хүн улс төрийн хэлмэгдлийн гэх жилүүдэд алуулсан бол түүнээс хойших цаг хугацаанд буюу 1940 - 1990 оны Монголчуудын оюуны их сэргэн мандалт болохгүй байх байсан юм. Харин Монголчуудын хөгжих замд бул чулуу болж байсан байсан хортон дайснуудыг устган цэвэрлэсэн болохоор богино хугацаанд БНМАУ хүчирхэгжин хөгжих зөвт замдаа эргэлт буцалтгүй орсон юм. Хэрэв зээ хорон муутны гүтгэлгээр зөв шударга хүн зовон , алагдсан бол түүний цус , түүний амиар Монгол эх орны минь эрх чөлөө батжин бэхжиж байдаг юм. Түүний үр удам ч сайн сайхан хувь тавилант амьдралыг үзэн туулах Тэнгэрлэг ёс байдаг юм. Харин аливаад өширхөн , аливааг харлуулахыг хичээгч хэний боловч үр удам энэ газар нутгаас таслагдах болно. Миний буриад өвөг дээдэс та нарын хэнээс ч илүүтэй хоёр гүрэн дамнуулан алуулж устгуулан, хөрөнгөө хураалган айл гэрт насанд хүрсэн эр хүнгүй болж байсан цаг үе бий. Гэвч би Монгол эх орондоо хар буруу санаагүй , санах ч үгүй . Учир нь өвөг дээдсийн минь үсэрсэн цус , тасарсан мах болох би Тэнгэрээс заяат хөх тамгат Монгол эр хүн болж дэлхий дээр өөр хаана ч байхгүй үзэсгэлэн төгс Монгол эх орондоо төрсөн учраас Монгол улсынхаа төлөө нэгэн чигт шударга сэтгэлээр, эрс шулуунаар зүтгэх болно. ... Сайн санааы үзүүрт шар тос . ... Ухаарч ойлгож чадвал гайхалтай мэргэн үг . ...
... Монгол эртний ухаанаас Буддын шашин өөрийн сургаалдаа ихэд авч ашигласан бөгөөд Шарын шашны сургаалиуд ихэвчлэн Монголын Ардын сургаалийн уг язгуур гарвалыг нь өөрчлөн хэрэглэсэн байдал маш их газар авсан болно. ... Ер нь бол Шарын шашны сургаалийг Төвд хэлнээс Монгол хэл рүү орчуулдаггүй нь анхнаасаа Монгол Ардын сургаалиас хулгайлсан , Монголчуудын оюун ухааны эхтэй холбогдох учир зүйн холбогдол илчлэгдэхээс эмээх шалтгаан байсан , нөгөөтэйгүүр Монголчууд эх хэлээрээ уншаад оюун тархи нь хөгжих, бодрол дундаа чөлөөтэй сэтгэн, буруу зөвийг тунгаах боломжийг боомилох үүднээс Шашинлаг мөн чанар нь Төвд хэл дээрээ хүчтэй байдаг хэмээн худал мунхруулан мухар сүсгийн хүчээр Шарын шашныг тогтоон барихад чиглэгдсэн харийнхны баримталж ирсэн муйхар хорон бодлогын үр дүнд үүссэн арга заль гэж ойлгоход болно. ... Монгол Ардын сургааль нь Монголчуудын мянга мянгаар тоологдох цаг хугацаанд оршин амьдарч ирсэн амь амьдралын хэм хэмжүүр , ертөнцийг зөвөөр таньж мэдэх оролдлогын үр дүнд ухаарал, мэдлэг олж авсан их эрдэмтэн Гүүш , эгэл жирийн Малчдын харилцаанд үүсгэгдэж боловсрогдсон Оюуны асар том сургааль гэдгийг одоо ихэнх Монгол хүмүүс бага сага хэмжээнд ч гэсэн гадарлаж, ойлгодог болсон хэмээн бодож байна. ... Сүүлийн 500 гаад жил Өрнөд болон Хятадууд бодлогоор , түүхэндээ нэг ч томоохон бүтээн байгуулалт хийж байгаагүй Монголчууд алж талахаас өөр зүйл мэдэхгүй хэмээх худал үгс ихэд газар авч олон түмэн ч , ... нээрээ ч тийм болов уу хэмээн өөрсдийгөө үгүйсгэх хандлага тэдний дотоод бодолд амь бөхтэй оршсоор байна. ... Амьдралын зөвт сургаалийг босгож түүнийгээ өөрсдийн ахуй орчин , оюун санааны харилцаандаа бүрэн дүүрнээр хэрэглэж , өргөн уудам тал нутагтаа цэвэр ариун зан суртахууныг сахин амьдарч , байгаль дэлхийгээ хайрлан , газрыг хамгийн бага хэмжээнд эвдрэлд оруулан түүний үр өгөөжийг хүртэж чаддаг Нүүдэлчин Монголчуудын язгуур ухааныг , ... жижиг хотдоо шавааралдан суудаг , устгаж дарангуйлж байж санаа нь амардаг , богино бодолтой Өрнөдийнхэн , Хятадууд ойлгож чадах нь юу л бол. ... Тийм дээ ч , Хот суурин иргэншлийн мөн чанар , нүүдэлчин хэв шинжит амьдрал хэзээ ч өөр хоорондоо таарахгүй буюу Хот газрын худалч шунахай , хорон бачимдуу сэтгэл , ... Хөдөө газрын шударга зан төлөв , тэнүүн сэтгэлтэй зайлшгүй тулж , ... үргэлж дайн дажны шалтаг болсоор ирсэн гэдгийг ,Хүмүүний түүх нотлон өгүүлдэг . ... Монгол эх орон , Монголчуудаараа бахархаж амьдрах чадвар нь өнгөрсөн цагийн түүхээ , оюун санааны ухагдхуунаа зөвөөр ойлгохоос эхэлнэ гэдгийг Монгол ахан дүүс та бүхэн ухаарч байгаа гэдэгт итгэлтэй байна . ... Айлаас эрэхээс авдраа уудал .... гэдэг шиг Монгол Ардын Зүйр цэцэн үгсийн зөвт санаа , гүн утгыг нь ойлгон ухаарсан хэн боловч Монгол Өвөг дээдсээрээ бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг . ... Өнөө цаг үеийн шаардлагаар Монголчууд хүссэн ч , эс хүссэн ч суурин иргэншил , нүүдэлчин амьдралын хэв маягт хуваагдан амьдрах болсныг бүгд мэдэцгээж байгаа хэдий ч , Хот ба хөдөөгийн зөв зохист харилцааг үүсгэн, нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэх бус , харин бие биенээ дэмжин тэтгэх хэмжээнд амьдралын суурь ухааныг боловсруулан хөгжүүлж амь , амьдралдаа болон нийгмийн харилцаанд хэрэглэх нь Монголчуудын өнөөгийн шийдвэрлэх ёстой хамгийн том тулгамдсан асуудал хэмээн молхи би болгоож байна . ... Монголын эрс тэс уур амьсгалтай газар нутагт өвөл зунгүй хөдөө хөхөрч, гадаа гандаж таван хошуу малаа маллан , түүний үр өгөөжөөр дутагдаж гачигдах зовлонгүй амьдардаг цагаахан сэтгэлтэй , хатуужилтай Монгол Малчин ардаа би хэнээс ч илүү хайрлан хүндэтгэдэг , тэдэнд чадах ядахаараа тус дэм хүргэж явахыг өөрийн эрхэм зорилгоо болгодог . ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Монгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
Маршал Х.Чойбалсан гэх Энэ агуу хүн байгаагүй бол бид өдийд Хятадын хойд муж нь аль эсвэл АНУ-н хуурай цэргийн бааз улс болох байсан. 1921 онд Зөвлөлт Оросоос тусламж хүсчихээд дараа нь Оросыгоо мурисан хогийн зангаас болж их хэлмэгдэл гарсан юм шүү дээ. Сталин бол дээр үеийн хүчирхэг хаад шиг л тушаал биелүүлээгүй нөдийг бүгдийг нь л толгойг нь авсан. Тиймдээ ч ЗХУ 80 гаруй жил нэг цул мэт байж чадсан.Дараа нь өөрийн бүх гэм зэмийг уучилж болох түүхэн гэрээгээр Монголын минь тусгаар тогтнолыг баталгаажуулж өгсөн........
Hey,Zorigoo! Burhany nomyg Tuvd heleer unshikhaar khuchtei baidag gej khen khelev, khaanaas unshiv...? Hudlaa tenegteed baigaarai,jinkhene burkhany shashintai khun khezee ch tiim zuil yarikhgui!!! Chinii ter ertuntsiin ezen chin nuudelchin bas Maniusyn khaan gej baigaa... Hahaha Yostoi dotor arzaganuulav!!! Deer chi uuriiguu ezend itgedeg ene ter geed baisan biluu,Munkh tenger-g uuriinkhuu ezen Jesus ene ter bolgood baigaarai... Ezen Bogd Chinggis Khaany ur udamd byats tsohiulav daa,ted cham shig khamaatantai gene uuuuuu
Зоригоо бас нэг зүйл нэмээд хэлчихье! Өөртөө хүндэтгэлийн үг хэрэглэдэггүйг мэдээд ав!!!БОЛГООЖ энэ тэр гэлгүй БОДДОГ гээд үг мань мэтэд яааааааг ононо