Бямба - 04 сарын 20,
2024
Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж.
Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ.
Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ.
Х.Эрдэнэ
Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин
Сэтгэгдэл0
Красноярск бол Халхын Алтан Хан Шолойн эзэмшил нутаг мөн. Халхын Алтан хан Шолой Оросууд болоод Ойрдуудын эсэрэг амжилттай аян дайн хийж тэднийг Алтай давуулан хөөж, эзлэн захирч байсан хүн. Цаг хугацааны хувьд 1580-1640 оод оны хүн.
үнэн үг, шар тос
Алтан хаан, ойрдуудын аль нэг нь байхдаа. Энэ уед ид булаацалдаж байсан. Енисей уруудаад красноярск хавийн кыргызууд Алтан хаан ба ойрдуудын аль алинд нь татвар огч байсан тул двоеданцы, суулд оросууд нэмэгдээд троеданцы гэж нэрлэгдэж байгаа Алтан хааныхан аажмаар тоглоомоос гарч ойрдууд оросуудтай узэж байгаад ойрдууд ч шахагдсан юм шиг байгаа юм.
OO ZAZA
Халхын Засагт Хан аймгын умарт хязгаарын нутаг, хүн ард нь Халхын Алтан Хан буюу Хотгойдын Алтан Ханы нутаг юм. Засагт Ханы харьяа Хотгойд аймаг үүссэн түүх нь 1570-аад оноос эхтэй бөгөөд энэхүү аймаг яаагаад Хотгойд хэмээн нэрлэгдэх болсон нь олон таамаг байдаг. Ямартай ч Хотгойд аймаг нь Халхын Засагт Хан аймгийн УУГУУЛ ИРГЭД бөгөөд (Засагт хан аймгийн хойгуур нутагладаг тул Хойтагауд хэмээн Монгол бичгээр бичдэгээс үүссэн байх талтай. Энэ аймаг Ойрд Зүүнгарын Хойд аймагтай ямар ч хамаагүй!!!) 1580 аад оноос ихэд хүчирхэгжиж Засагт ханаас тасран бие даагтг эрмэлзэх болсон. Тиймээс Хотгойдууд Халхын Анхны Алтан Хан Шолойн удирдлага дор газар нутгаа тэлэх бодлогыг явуулж баруун тийш Ойрдуудыг дайлаар мордож хэд хэдэн аян дайнд ялалт байгуулж газар нутгаа тэлэн их хэмжээний хүн малыг олзлон захиргаандаа оруулсан. Автай сайн ханаас хойш Ойрдуудтай хамгийн амжилттай байлдаж гэднийг Алтай давуулан хөөж, эрхшээлдээ оруулан захирсан хүн бол Хотгойдын Алтан Хан Шолой болоод түүний хөвгүүд юм. Мөн хойд, баруун хойд зүгт дайн хийж Оросуудыг Сибирээс хөөж, Киргизүүдийг дайлан эзэлж, Киргизүүдээр алба бариулдаг болсон. Халхын Алтан Хан Шолой Киргизүүдийг Ениссеигээс нүүлгэж өнөө оршин буй Иссик Куль нуур орчимд нутаг заан суулгасан гэдэг. Сүүлд 1680 аад онд Халхын Алтан Ханы ор залгамжлагчид Засагт Ханы ор залгах будлианы зөрчилдөөнөөс хүчин ихэд суларч Зүүнгарын Хан Сэнгийн удаа дараагийн довтолгоонд өртсөний улмаас ихэд доройтсон бөлгөө. Сүүлийн үед Халхын хотгойдуудыг Ойрдуудтай гарал угсаа нэгтэй мэтээр ярих цөөн нэг хүмүүс байгаа нь ор үндэсгүй зүйлийг ярьж буй бөгөөд чухам ямар зорилготойг хэн мэдэх вэ????? Ямартай ч тэр яриа тэр "судалгаа" бол ОР ҮНДЭСГҮЙ, ЗОХИОМОЛ юм. Хотгойдууд бол өөрийн онцлогийг хадгалсан Халх Монголын нэгэн аймаг юм. Урт хугацааны туршид бие даасан байдалтай байсан нь тэднийг зэргэлдээх Түшээт Хан, Засагт Хан аймгаас зарим талаар ялгаатай онцлог харагдуулдаг болсон байж болно. Хотгойдууд бол Халхын Анхны Алтан Хан Баатарлаг Шолойн ур удам юм.
Өнөөгийн Увс аймаг бүхлээрээ, Баянөлгий аймаг бүхлээрээ, Завхан аймгийн умарт хэсэг, Хөвсгөл аймгийн баруун тал Халхын Алтан Ханы эзэмшил баатарлаг ХОТГОЙДуудын нутаг юм.
Ямар мундаг мэдлэг вэ. Үнэхээр бахархаж байна. Амжилт хүсье. Түүхээ улам сайн судлаарай
ХУВХАЙ ШИНЖААН ГАЛДАНГААС БОЛООД ЭНЭ НУТГИЙГ БАС Л АЛДСАН ...МУУСАЙН ГАЙТАЙ ЮМНУУД ,ХАЛХАД ОРЖ ИРЧИХЭЭД БАС ЗҮГЭЭР БАЙХГҮЙ ДОТОРООС Нь МӨХӨӨГӨӨД Л БАЙГАА
BID HUDLAA TOSOOGOLTEI ~~BI CH GESEN ~~UVSIINHNIG ~~OIRDUUD GEJ BODOJ BAISAN~~TED BAS
Цэцэн хаан гэдэг ойлголт гарч ирэхээс өмнө ойрдууд увсын нутгаа эзэмшиж байсан юм аа.Баян-олгий бол ойрдын бүрэлдхүүнд ордог ураанхай нарын нутаг. Гал мэсээр олж авсан нутаг шүү.
Урианхайчууд ойрдын харьяанд ордоггүй!!!! Угаасаа Халх, Урианхай, Цахар гээд гол гурван аймаг Их Хааны аймгууд, Зүүн Түмэнийг бүрдүүлж байдаг. Харин Урианхай нь Хятадын Мин улстай үгссэн хэрэгээр буруутаж Зүүн түмэний бүрэлдхүүн байх эрхээ алдсан. Тиймээс Урианхай аймгийг тараасан. Цөөн хэсэг нь Алтайн нуруунд нүүдэллэн очсон нь ойрдын харьяанд байдаг гэх ойлголтыг төрүүлээ юу????? Урианхай бол Халхын нэгэн адил Зүүн Түмний гол аймаг юм. Алтай руу нутаг заагдсанаас хойш Зүүнгарын харьяанд нэг хэсэг нь явсан байж болох, гэвч уг гарвалын ойрдуудад огт хамаагүй!! Газар нутгийн хувьд Ойрдуудын уугуул нутагт Увс хамаагүй!!!!! ойрдуудын уугуул нутаг бол одоогийн Казахсатаны Зайсан нуур, Балхаш нуур, Шинжааны Бор тал, Ховог сайр, Баянтал. Сүүлд Хөх нуур, Эзний гол зэрэг нутгаар ойрдууд нутаглах болсон. Увс нуур бол уугуул Хотгойдуудын нутаг. Увс аймгийн нутагт дүрвэдүүд 1780 аад онд Манжийн зараалаар нүүж очиж суурьшсан.
Манай увс аймгийн нөхдүүд түүхийг УРГУУЛАН БОДОЖ ЗОХИОДОГ хүмүүс шүү кккк. Тэгээд тэр ургуулан бодсон зохиолоо бариаад дайрааад, түүгээрээ зүүдлээд байдаг!! Бараг хэлсэн ярьсан бүхэн нь САНААНААСАА ЗОХИОСОН түүх байдаг.
OIRDUUD GEED BURUU BAIJIL DEE
Енисейн кыргызүүдийг Галданцэрэн нүүлгэж Илид аваачиж байсан. Тэр үед такламканы уйгаруудыг бас нүүлгэж Или хавьд авч ирж тариа тариулж байсан. Тэднээс тараанч гэдэг овог үүссэн гэдэг юм. Уйгаруудыг, кыргызүүдийг Илид нүүлгэж аваачсэн шалтгаан нь бэлчээр, нутагийг эзэнтэй болгож хасаг кыргызүүдийн түрэлтийг зогсоох явдал байсан. Иссик кульд байдаг одоогийн кыргызүүдийн уугуул нутаг нь енисей мөн боловч тэд маш дээр үед явжээ.Бараг кыргызийн хаант улсад унахад л явцгаасан байх.
Галданцэрэн хааны Киргизүүдийг наан цаана нүүлгэсэн асуудал бий, тэднээр тариа тариулж байсан нь үнэн. Гэхдээ Галданцэрэнгээс өмнө Ениссеин Киргизүүд Халхын Алтан Хан Шолойд алба барьдаг байсан. Харин Ойрдууд Хотгойдуудыг цохиж доройтуулснаас хойш Галданцэрэн хаан ялангуяа Хотгойдын хуучин хамжлага Киргизүүдээс алба авдаг болсон.
Ойрд,Зүүнгарын түүхэнд хамгийн хүчирхэг, алдартай хаан нь Галданцэрэн бөлгөө. Галданцэрэнгийн үед Зүүнгарын хаант улс урьд хожид байгаагүй хамгийн их том газар нутагтай, хүчирхэг гүрэн болсон байсан. Харамсалтай нь түүний хүчирхэг улс их л богинохон байсан юм. Галданцэрэнгийн үед Хасаг, Киргиз, Уйгарууд бүгд бүрэн хяналтанд нь орсон байсан.
Ойрадын нутаг биз дээ
Yostoi sonin medee bna
manai uvsiinhan neeren orosuudiin zohioj ogson zohiomol tuuhend bat itgesen humuus dee, halhiin buyand bayarlaj yav, halhad dagaar oroogui bol oiradiin busad aimguud shig suireh bsn
краснояр гэж байхгүй, красноярск гэж газар бий. Газар усны нэрийг орчуулдаггүй юм шүү дээ
Хотгойд нь ойрадын хойд аймгаас булааж авсан хүмүүс. Хойд аймаг гэдэг нь нууц товчоон дээр ойрад аймаг гэж гарч байгаа ойн ард буюу язгуурын ойрад аймаг байгааг судлаачид тогтоочихсон зүйл. Явж явж хотгойд чинь бол бүр язгуурын ойрад аймаг юм бн лээ. Хойд аймагтай харьцуулбал Торгууд хошууд нь бол бүр хэзээ сүүлд ойрад болсон. Торгууд нь монголын төв нутагт байсан хэрэйд аймагаас гаралтай. Хошууд нь бол бүр зүүн тийш хорчин аймагаас, бүр тодруулбал хожим өвөр таван халхын нэг халх болсон үжээд аймгаас голлон нүүж очсон гэдгийг ч тогтоосон. Харин хотгойдын дээд өвөг бол нууц товчоон дээр ойрад аймаг гэж гарч байгаа язгуурын ойрад аймаг. Хожмын дөрвөн ойрад дотроос цорос болон хойд 2 бол язгуурын ойрад аймаг. Нөгөө хоёр нь бол ойрад болсон аймаг.
Ор үндэсгүй!!!!!! Хотгойд бол ойрдуудтай ямар ч ХАМААГҮЙ!!! Уг язгуурын ХАЛХ аймаг. Харин Шолой сэцэн хааны үед Хотгойдууд Ойрдуудыг эзлэн түрэмгийлж эрхшээлдээ оруулсан цаг үе байсан, тэр үед ойрдуудаас олзонд ирсэн цөөн хүмүүс байсан уу гэвэл магадгүй юм. тэр бол гайхахаар зүйл биш!!!! Хаа ч байдаг. Тэгэхэээр ийм ор үндэсгүй зүйл бүү зохиож ярь!! Би Хотгойд хүн өөрийн түүхээ мэднэ. Нөгөө талаас Ойрдууд гэдэг нэр нь Өөлдүүд болж сунжирсан бөгөөд. Ойрд гэдэг аймгийг үүсгэсэн овог болно. Дөрвөн ойрд гэдэг нь дөрвөн өөр гарал, үүсэлтэй, ОГТ ӨӨР өөр аймгууд нийлж ОЙРД гэдэг нэрийн дор нэгдсэн учиртай. Дөрвөн ойрд бол улс төрийн нэгдэл болхоос гарал угсааны нэгдэл БИШ. Дүрвэдүүд тухайлбал Өөлд-Ойрдуудтай гарал угсааны хувьд огт хамаагүй, харин Ойрдуудад ДАГААР ОРСОН аймаг. Дөрвөн ойрдын бүрэлдэхүүнд ордог Торгууд, Хошуудууд ч өөр хоорондоо болон Дүрвэд, Өөлдүүдтэй хамаагүй. Торгуудын гарал үүсэл тодорхой бус!!!!!! Хэрэйд аймгийн угсаа гэсэн таамгийг өөрсдөө гаргаж ирсэн, бусад эрдэмтэд батлаагүй!! Харин ойрдын гол хоёр аймгийн нэг Хошуудуудын хувьд бол энэ нөхөр зөв ярьсан байна. Тэд Хянганы нуруу, Манжтай хил залгадаг ХОРЧИН аймгаас гаралтай нь үнэн. Өвөр Халхтай хил залгадаг. Тэд мөн л 1440 өөд оноос хойх нь Хянганаас нүүж Алтайн нуруунд суурьшин Ойрдод нэгдсэн байдаг. Гэгдээ дагаар орох бус харин 4 ойрдыг хамтран захирах эрхтэйгээр нэгдсэн. Тиймээс 4 Ойрдыг Өөлд (Ойрд) болон Хошууд аймгууд ээлжлэн захирсаар ирсэн түүхтэй. Торгууд, Дүрвэд болоод бусад жижиг овог аймгууд Ойрдад дагаар орсон аймгууд юм.
Халхаас өөр аялгаар ярьдаг л бол ойрд гэж итгэж явдаг эргүү иргэд баруунтай цөөнгүй байдаг.Урианхай нар бол ямар юмных нь ойрд байх вэ дээ.Урианханы Жарчудай дархан өөрийн хүү Зэлмийг Тэмүжинд нөхөр болгон өгсөн түүхийг харвал тэд эртний сурвалжит овог аймаг болж таараад байдаг.Тээр сүүлд бага хаадын үед бүүр 6 түмний нэг болж явсан байдаг.Тэгсэн мөртлөө одоо болохоор өөрсдийгөө ойн иргэн гэж мангартаад явдаг.Энэ бол боловсролын үнэргүй, тархины тураалын хүнд хэлбэрээр өвдсөн хүмүүсийн хийх ажил болов уу.
BID TENEG, MUNDAG HUMUUSIIN UR HOICHIS BAIJ
Урианхай нар уугуул нутаг нь өнөөгийн Хэнтийн арын хэдэн сумдын болоод хойшоо хил даваад Оросын харьаяаны зарим газар болно. Хэнтийн арын хэдэн сумын нутагт одоо 1920 иод онд Монголд нүүж орж ирсэн Буриадуудын амьдарч буй. Уг гарвалын тэр нутаг бол Халх, Урианхай нарын нутаг юм. Хонь ямаа бог мал ихсэхийн хэрээр Халх Монголчууд (язгуурын Монгол овгууд) урагш тал газар луу нүүцгээсэн. Гарл угсааны хувьд Урианхай аймаг нь Халх аймагтай хамгийн ойр хүмүүс. Ойрдуудтай бол ОГТ хамаагүй. Урианхай нар их хааны үгийг зөрчсөний улмаас шийтгэл хүлээж тараан бутрах үед нэлээд олон нь Өвөр Монголд, мөн Ар Халхад шингэсэн. Харин бас нэлээд нь Алтайн нуруу руу нүүж тэнд суурьсан улсууд.
Хэл аялганы хувьд Халх дотороо ч бас өөр өөр байдаг шүү дэээ. Одоо л тэр өөр нь бүүр багасчиж. Халхын зүүн баруун аймгууд бүгд өөр өөр аялгатай.
Манай археологичид Оросын Сибирт судалгаа хиймээр юмаа Галданбошигтийн тэнэг алдаатай тактикийг илчлэх хангалттай баримт материалууд Сибирийн шороонд булаастай л байгаа Галданбошигт Халхыг эзлэхийн өмнө Орос Манжтай нууцаар тохиролцож байсан Манжууд Халхын цэргийн гол хүчийг Чахундоржтой хамт Жанчхүүд дуудаж татаж Галданбошигтод боломж өгсөн бол Байгаль нуурт Чахундоржийн дүү Шидшид баатарын удирдсан цэргүүдтэй тулалдсан Оросууд Галданбошигтод тагнуулын мэдээг өгч байв Энэ үед Халхын нутагт 3000 гаруй хүрэхгүй цэрэг үлдсэн бараг л хамгаалалт байхгүй болсон байжээ Халхчууд Байгаль нуур Красноярскийн хязгаарын нутаг орчмыг Ойрдууд Балхаш болон одоогийн Зүүн Казахстаны мужийг Казахстанд Хятадын шинжаан уйгарт олон газрыг Галданбошигтийн балгаас болж алдсан түүхтэй Манайханы зарим Галданбошигтийг цэргийн мундаг жанжин гэж үздэг төөрөлдсөн бодлоосоо салах хэрэгтэй Далай ламд тархиа угаалгаж олон жил ламын ном уншсан хувраг Галданбошигтод цэрэг удирдах ямар ч чадвар байхгүй Тэр чадварыг Галданбошигтийн ойр дотны цэргийн жанжид гол хүндийг үүрсэн байдгийн Тэр үед Галданбошигтод Халх битгий хэл Ойрдууд өөрсдөө залхаж Цэвээнравданг хаан болгосон түүхэн баримт бий Одоогийн Монгол улс Галданбошигтийн алдааг засах гэж 200 гаруй жил шаардагдсаны үр дүн юм шүү Өнгөрсөн эмгэнэлт түүхээс болж Халх Ойрдоор талцдаг дундад зууны тэнэг жалгын хэрүүлээ 21р зуунд хаяцгаая Манж Төвд Орос Хятадууд Монголчуудын хүчийг сарниулах гэж л жалгын үзлийг дэмжиж ирсэн шүү дээ
hotgoiduud yalt ch gui oirdiin hoid aimgaas garaltai ni batlagdaad bga yum ug helleg avia zuin ontslog ooroo baruun mongolchuudtai iluu oir gehdee halhiin zarim ovog dotor ni oroltson baihiig uguisgehgui jishee ni halhaar nomroh oiradaar hodroh hotgoidoor hodroh halhaar aihtar surhii oiradaar eeltei hotgoidoor eeltei halhaar olgii oiradaar mantsui hotgoiduud bas mantsui geh meteer olon ug ayalga oiroltsoo bdag yaltch ugui oor ayalgatai hotgoiduud halhuudaas yazguuriin oiradiin hoid aimgaas garaltai gedeg ni unend oir bha halhuudtai ailsaj 200 garui jil bolsonoor halhajij irsen nutgiin ovgochuul bidnii undsen ayalga ni oolduudtei adil gej yarij baisniig temdeglej uldeej baisaniig bichij uldeesen barimt bdag yum