Хэрлэнгийн Хөдөө арал бол их түүхийн хоймор нутаг. XII-XIII зууны үед Тэмүжин- Чингис хаан энд суурьшин нутаглаж Хамаг Монголыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулан, улсынхаа нэрийг даян дэлхийд мандуулсан түүхтэй. Эдгээр их түүхэн үйл явдалтай холбогдох мэдээ баримт, үйл явдал олон байдгийн нэг хэсгийг их хаадын хаан ширээнд заларсан түүх зайлшгүй эзэлнэ. Гуравдугаар жарны шарагчин тахиа жил Тэмүжин Хамаг Монголын хаан ширээнд заларч Чингис хаан цол хүртсэн бол эзэн Чингисийн гуравдугаар хөвгүүн Өгөдэй 1229 онд Их Монгол Улсын хоёр дахь их хаан, мөн ач хөвгүүн Мөнх 1251 онд, Жүн ван Гамалийн хүү Есөн төмөр 1323 онд Хэрлэнгийн Хөдөө аралын Ауруг ордонд Их Монгол Улсын хаанаар тус тус өргөмжлөгдсөн түүхтэй. Үүний зэрэгцээ эзэн Чингисийг тэнгэрт хальсны дараа отгон хөвгүүн Тулуй төрийн хэргийг хоёр жил эрхлэн явуулж байгаад 1229 онд ах Өгөдэйдээ шилжүүлэн өгсөн түүхтэй.
Эдгээрээс гадна "Мандухай сэцэн хатан эзэн Чингисийн ургаас хаан суулгах уламжлалыг тасалдуулахгүйн тулд 1470 онд Ауруг ордонд ирж, эзэн Чингисийн алтан ордны өмнө тангараг өргөн Батмөнхийг хаан ширээнд суулгаж, өөрөө хатан нь болохоо тангараглав" гэсэн байдаг. Мөн Боди алагхаан зүүн гурван түмнээ авч найман цагаан гэрт мөргөж хаан суув гэх мэтийн мэдээ түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлджээ. Иймээс Хөдөө арал бол их хаадын елгий нутаг болох нь тодорхой билээ. Эдгээр хаадын дотроос Их эзэн Чингис хаан, түүний хүү Өгөдэй хаан нарыг он цагийн хувиар онцгойлон авч үзэх нь зүйтэй гэж бодож энэхүү сэдвийг хөндөн бичлээ.
Тэмүжинийг "Хөх нуур"-т нутаглаж ахуйд Алтан, Хучар, Сача бэхи нарын нөлөө бүхий ноёдын санаачлагаар Онц их хуралдаан хийж, хаанд өргөмжлөх асуудлыг хэлэлцэж тогтсон гэж түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Тэмүжинийг хаанд өргөмжлөх ёслолыг нутаглаж байсан газрынх нь хамгийн өндөр оргил болох /Хөх нуураас 20 гаруйхан км-ийн зайнд байгда/ Дэлгэрхаан хайрхны оройд хийж Чингис хаан цол олгож, андгай тангараг өргөн, сур харваж, морь уралдуулан наадам хийсэн гэдэг. Тэмүжинийг хаан суусан насыг билэгдэж Дэлгэрхаан хайрхны оройд 27 овоо босгосон нь өнөөг хүртэл түүхийн гэрч болон сүндэрлэсээр байдаг. "Хаан суусан он цагийг гуравдугаар жарны шарагчин тахиа жилийн зуны эхэн сарын 18-ны цагаан могой өдөр буюу аргын тооллоор 1189 оны тавдугаар сарын 5-ны өдөр байсан" гэж түүхчид тэмдэглэжээ. Монголын түүхийн сурвалж бичиг "Шар тууж", "Эрдэнийн товч", "Эрдэнийн эрих", "Лу Алтан товч" зэрэг 10 гаруй судар бичигт Тэмүжинийг Хөдөө аралд хаан суусныг тэмдэглэсэн байдаг бол Өвөр Монголын лам Жамбадоржийн 1849 онд бичсэн "Болор толь"" номонд "Хэрлэн хэмээх их мөрний Хөдөө уудам дэлхийн Дэлгэрхаан нэрт газраас их хаан болгон өргөмжилж суулгавай" гэж хаан суусан газрын нэрийг хүртэл тов тодорхой бичсэн байдаг.
Их Монгол Улсын хоёрдахь их хаанаар Өгөдэйг билгийн тооллоор 1229 оны наймдугаар сарын 22- ны өдөр Хөдөө аралд хаан ширээнд суулгасан гэж түүхэнд бичжээ. Өгөдэй хаан эцгийнхээ гэрээслэлийг ёсчлон биелүүлэхээ амлаж "Эцэг их хаан Чингисийн байгуулсан улсыг бүү зовооё, хөлийг нь хөсер. гарыг нь газар тавиулж жаргуулъя. Хаан эзний бэлэн суурийг эзлээд иргэнийг үл зовоохыг эрхэм болгоцгооё" гэж тангарагласан байдаг. Өгөдэйн хаан суусан 13 жилд Их Монгол Улс дэг, журам, хүч, хөгжилтэй, нэгдэл нягтралтай, гадаад харилцаа ихэд өргөжсөн, ёстой улс шиг улс байжээ гээд энэ бол Өгөдэй хааны түүхэн тэмдэглэжээ.
Эдгээр түүхэн баримтуудаас үзэхэд эзэн Чингисийн хаан ширээнд заларсны 830 жилийн ой, Өгөдэйхааны Их Монгол Улсын хоёр дахь их хаанаар өргөмжлөгдсөний 790 жилийн ой ирэх 2019 онд давхцан тохиох гэж байна.
Иймээс хоёр их хааны хаан суудалд заларсаны ойг төр, засгийн хэмжээнд ёс төртэйгөөр тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу гэдэг саналыг миний бие энэхүү өгүүллээр дамжуулан төр засгийн удирдлагуудад дэвшүүлэн тавьж байна. Тэгэхдээ Хөдөө аралд урд нь тэмдэглэж байсан зарим нэгэн ой шиг түүхэнд үлдээсэн зүйлгүй, ор нэр болгосон наадам төдийгөөр бүү өнгөрүүлээсэй гэсэн сэтгэгдлээ дурдаад дараах хэдэн саналыг дэвшүүлэн тавьж байгааг болгоон соёрхохыг хичээнгүйлэн хүсье.
1. Их Монгол Улсын анхны нийслэл оршиж, "Монголын нууц товчоо"-г туурвисан нутаг болохын хувьд Хэрлэнгийн Хөдөө аралын түүхт нутгийг олон улсын оюуны өвд бүртгүүлж, төрийн хамгаалалтад авах.
2. Их Монгол Улсын анхны гал голомтын нутаг болсон Хэрлэний Хөдөө аралын түүхт нутгийн болон Их эзэн Чингис хааны улс эх орныхоо төлөө байгуулсан гавьяа, амьдрал тэмцлийн түүхийг өсвөрийн залуу үе, нийт ард иргэдэд сурталчлан таниулах ажлыг өргөнөөр зохион байгуулах хэрэгтэй болов уу.
3. Их эзэн Чингис болон Өгөдэйн хаан ширээнд заларсан газар болон нутаглан амьдарч байсан уул, усанд нь хөшөө дурсгал босгож таних тэмдэг тавьж сурталчлах болон зохих хамгаалалтад авах.
4. Монгол Улсын анхны гап голомтын нутаг болохын хувьд Их хаадын цогцолбор буюу "Монголын нууц товчоо"-ны ёслол хүндэтгэлийн ордон байгуулж, улсын ба их хаадын түүх, билиг сургаалыг сурталчлан таниулж, түүх уламжлалаа сэргээн дээдлэх хөдөөгийн төв болгон ашиглах зэрэг саналыг тавьж байна.
Хөдөө аралын уугуул иргэн, ахмад настан Ю.ПҮРЭВ
Сэтгэгдэл0
Manaid bayar ihdej bgashuu
Энэ олон баярыг яаж тэмдэглэж барнаа
чингисээс залхаж байнаа. өөр мэдээ оруулаач
Chingesees zalhadag hen be?chi!!!!zail nobs oo!!!chi bol Mongol hyn bis baina!bid ezen haanaaraa baharhahagyi yum bol hen baharhah be?chaana chini Napeolonii menhiin aldariig mandyylaj baihad derged ni bid dyygai syygaad baih uu?Hynhyyz aa!!!bitgii meninhoilogtood baigaarai!!!!ta nar sig tenegyyd bol ene zyyndaa l yhej daldrana!harin chinig bol zyyn zyyn damnan aldarsina!bitgii hyz!!muusain gelegnyyd chini byyr ikhe balairch ergyytej hor idchihsen yum bailgyi dee!!ikhe ezen haanaa ch aldarsyylah temdegleh dyrgyi bolj gem?......noztoi baigaa biz!!!!erliizyyd iim metiin yg zyhyilgasaaar baibal bid darj ystagan!!!
Авлигачдаас салж авлигал устгаж үгүй болсон өдрийг тэмдэглэе
Худлаа түүх бичиж хүмүүсийн тархи угаахаа боль.Наад түүхийг чинь залуус ойлгохгүй.Тэрний оронд улсаа яаж хөгжүүлэх вэ?Энэ олон авилгачдаас яавал салж чадах уу? гэх зэргээр нийтлэлээ бичээрэй.Одоо тэр олон зуун жилийн өмнөх үлгэр ч юм шиг түүх лав биш бололтой ой тэмдэглэх талаар бичихээ боль.
Худлаа түүх бичиж хүмүүсийн тархи угаахаа боль.Наад түүхийг чинь залуус ойлгохгүй.Тэрний оронд улсаа яаж хөгжүүлэх вэ?Энэ олон авилгачдаас яавал салж чадах уу? гэх зэргээр нийтлэлээ бичээрэй.Одоо тэр олон зуун жилийн өмнөх үлгэр ч юм шиг түүх лав биш бололтой ой тэмдэглэх талаар бичихээ боль.
За энэ ч илүү баяр илүү зардал биз дээ Манайд баяр нь ихэдсэн ажил нь багадсан улс шүүдээ.
Пиздаа нээрээ мохож байнаа юун бас огодэй могодэй вэ удалгуй бортэгийн торсон одор жамухын унгасан одор гээл тэмдэглээд явах н ээ
Yadargaa yamar ih bayar hiidhiin boli ajlaa hii
энэ нэг балай хаанаа яасан ч их бичдэг юм
Нээрээ тэгье Элбэгдорж ерөнхийлөгчийнхөө ерөнхийлөгч болсон өдрийг ч тэмдэглэж бүх нийтээр амарцгаая Энхбаярын Багабандийн Элбэгдоржийн Баттулгын гээд нэлээд хэд хоног амарчихна
minii tursun udriig bas temdeglehiig bi zuvshuurch baina.
Цуст алуучид болох Чингис, Өгөөдэй нарыг өргөмжлөхөө зогсоохоос нааш Монгол хөгжихгүй.
odoonii hymyysiin bichej baigaag harahaas sal dyrgyi hyrch bnan,chyst alyyrchin genee!eneeder chinii mongold tersen hiigeed hyyhen bolfon
Цуст алуурчид болох Чингис, Өгөөдэй нарыг өргөмжлөхөө зогсоохоос нааш Монгол хөгжихгүй.
Казахстаны ерөнхийлөгч, эрдэмтэн Назырбаев цуст алуурчин Чингисийн нэрийг сонсохоор ой гутдаг гэж үнэнийг хэлжээ. Мөн энэ цуст алуурчны нэрийг хэлэхгүй байхыг эрдэмтэдээсээ хүсчээ.
орос тролл юун хуцаад байгаан Назарбаев Монголын түүхийг булааж хүний түүх дээрэмдэхээ боль гэсэн Түүхэн хүн бүрийг Казах хүн байсан мэт бичдэг эрдэмтэдийг шүүмжилсэн
ylas oron yum bol agyy chigis haanaas agyy ni ene delhiid hen baina!chinigiin baildan dagyylaj bii bolgoson gazar nytagaan bodood har!!!ta nar sig tenegyyd ene syyrin deer hyn bolson gej bodoj baina uu?....chingis haanaaraa baharhahgyi bol hen be?bid!!!!delhii deer chingis sig agyy hymyysiig aldarsyylsan nom tobhimol byrt Chingis haan maani byrtgegden garsan baina!ene bol bidnii tyyh tyyheeree baharhadag ard tymen mandan badarch zeb hymyyjiltei telebssin ardyyd bii bolno!1990 onoos hoishi tenegyyd odoo demii balairahaan bolizgoo!!!ta nart telebssen hymyyjil ezen haanaach medehgyi teerch bydlij yabna!
Чингис бол цуст алуурчин. Энэ бол гашуун боловч үнэн. Тэр Ази, Европод цусан зам татуулж явснаас бус шинжлэх ухааныг хөгжүүлээгүй. Чингис бол Азийн зэрлэг омгийн зэрлэг толгойлогч л байсан. Түүний дэлхийн соёл иргэншилд оруулсан өчүүхэн ч хувь нэмэр байхүй. Одоо усан тэнэг үхэр монголчууд Чингис гэж солиорохоо болих хэрэгтэй .
орос тролл юун хуцаад байгаан Чингис хаанаас өмнө харанхуйн эрин зуун байсан ш дээ Чингис хаан Исламын халифатыг сөнөөсөний ачаар Барууны соёл иргэншил хөгжиж шинэ тив нээж шинжлэх ухаан эхэлсэн юм шүү дээ Исламын халифатыг дахин байгуулна гээд ISIS ийн партизанууд орос Америк Барууныг айлгаж бужигнуулж байна оросууд ISIS ийг ялсан гэж бодож байвал эндүүрч байна Тэд ялагдаагүй тарж бутарч ичээнд орж нуугдсан
chi chust alyyrchin yaj medeh be?chi ter yed amidarch baisan nuh uu?....mal aa erdemtediin bichsen hen oilgoj hen ni oilgohgyi mynhaglaj yabah yostoi gej ene ikhe nytag bidend yldeesen hyniig aluurchin geed chi Mongold Mongol heleer yariad syyj baina uu?chinii zaya byan toniloj yheer mini zailna!hraal idsen ludnuud ee!!hyrdan Mongoloos zail!!!synsiig chioni hendenee!nobsnyyd aa!!iim Mongol hyn baij bolohgyi,Hyatadyydiin hamaatangyyd boltoi!!!
ene bol zeb sanaa baina!bidnii olon zyyn jiluudiin amidrald ezen haanaa eertee yndesnii baataraan aldarsyylahad ikheehen dytagdaltai yabj irsenii neg aldaa bol odoo chingisees zalhaj baina geh hymyysiin dyy abia yum!ene bol Mongol eneegiinh sig baisan?bas eneegiinh sig zaasid baih yum sig genen hymyysiin aldaa yum!ezen chinig bol hezee ch martagdahaargyi gabya baigyylsan erhem deed hyn men!Mongol hyn yasan teneg baa!!!gej Hyatadyyd helehiig sonsoogyi tenegyyd olsirchee!ene Mongol chini margaas Hyatadyyd dobtlood irbel tegeed l enhereh Mongol syy dee!!ta nar ene talaar bodoj yzsen yy?eneegiin hyyhedyyd daanch tenegyyd ikhe boljee!!ene mayagaaraa meheh baih daa!!!heleh yg alga?...
yu temdegleh ta nart yamar hamaa bnaa!hynhyyjyyd aa!!!Mongol Hynd bol hamaatai!!!chetgeriin orondoo yabzgaa!!!