Халхын шоронгууд дотроос уулын ялтай хэдэн шорон ямар ч аавын хүүгийн зовхийг буулгаж, нүдийг нь сүүмэлзүүлдэг билээ. Хархорины уулын шорон, Түнхэлийн модны хорих, Дарьтын уулын хэсэг гээд нэрлээд байвал гарын 10 хуруунаас давах магадлалтай. Тэдний дотроос анх байгуулагдсан цагаас нь хойш 20 гаруй оргодол ялтан “хүн хар гөрөөс” хэмээх баавгайд бариулж үхсэн Мөнгөн морьтын уулын шорон нэр цуугаараа хамгийн оргилд нь оршдог билээ. Энэхүү шоронгын намтарыг зузаан түүхэнд 1990 оны эхэн үеийн Халхын шоронгийн аймшигтай үе ч ул мөрөө гүн тод үлдээсэн билээ. Богд хаант Монгол улсын үед Батгүн шорон үүсгэсэн билээ. Богд хаант Монгол улсын үед Батгүн шоронг үүссэн цагаас хойш хар гэрийн түүхэнд хүнийг үй олноор нь хайр гамгүй алж байсан тийм түүх огт гарч байгаагүй гэхэд болно. Зөвхөн ганц Мааньтын чангаар жишээ татахад л оройн тоон дээр сууж байсан ялтанууд суугаа чигээрээ нөгөө ертөнцөд одож байлаа. Хархорины уулын шоронд халуун усанд 10 хоригдол оруулахад тав нь газар дээрээ зүрх нь хаагдаж үхэж байсан гэдэг. 1937 оны Сталины их хэлмэгдүүлтийн үед Оросын гуалаг-уудад ч болохгүй тийм үхэл, өлсгөлөн 56 жилийн дараа Төв Халхын шорондгуудад явагдсан нь сонирхол татдаг юм. Гэтэл 1937 оны хэлмэгдүүлэлт Монгол орныг ч бас тойроогүй дайрч гарсан бөгөөд улсын баатар Л.Дандар, улсын арслан урт гарт Маамын Лхавга нар Туул голын үертэй усаар гуалин мод түлхэн хөвүүлж байхад ч гэсэн тийм гунигтай үхэл хагацал, гашуун зовлон тохиолдож байгаагүй билээ. Тухайн үед буюу 1991 оны 4-р сарын эхээр Дарьтын чангаас дэглэм буурсан хэсэг нөхдийн хамт Улсын төв шорон Ганцхудагаар дамжин Мөнгөн морьтын уулын шорон луу ачигдсан Ж хэмээх нөхрийн яриаг доор толилуулъя. “Биднийг Дарьтын чангаас дэглэм буурах үед улс орон тэр аяаараа зах зээлийн нийгэм буюу картын системд шилжиж, дэлгүүрийн лангуун дээр талх давс хоёроос өөр юу ч үлдээгүй байсан учраас өмнө улсаас даадаг байсан ялтануудын таван заалтыг хасаж хоногийн аяга шар будааны нормтой л үлдээсэн юм. Үүнийг бид Дарьтын чангаас Ганц худаг руу хөдлөхөөсөө өмнө нь төр засгаас бидэнд нормын хувцас, нормын тамхи, нормын талх, нормын ариун цэврийн хэрэгсэл, нормын хүнс өгдөг байсан бол энэ бүхэн 1991 оны АИХ-ын депутатуудын зөвлөлөөс гаргасан 21-р тогтоол буюу “Бүсээ чангалах” зааврын дагуу огт хүртээлгүй болж орхисон юм. Тухайн үеийн 450 тоотой АИХ-ын депутатууд нэгэнтээ улс орон даяараа юу ч үгүй болж байхад тэр муу 6000 хоригдол яанав инэв, үхнэ үү, амьд үлдэнэ үү хамаа алга гэсэн шийдвэрийг гаргасан нь тэр. Тэр муу 6000 хоригдлын ард уг нь 60 мянга орчим (дор хаяхад л тэр шүү дээ.) Монгол хүмүүс байгаа гэдгийг тэд өчүүхэн ч төдий бодолцоогүй гэдгийг энд дурдах нь зүйтэй. Аймшигт 21-р шийдвэрийн дагуу 1991-1994 оны хооронд Халхын ялтан эрс зөвхөн идэх хоолгүй улмаас өлбөрч үхсэн билээ. Монголын шоронд идэх хоолгүйн улмаас зөвхөн муур алж идсээр байгаад амьд гарсан эр өнөөдөр ч Христийн шашны пастар хэмээх ажил хийгээд явж л байна. Ж-гийн өгүүлснээр тэднийг Ганц худагт ирэхэд шөл нь улам шингэрч, адууны болон хонины цувдай, толгойн шимтэй хэсэг нь алга болоод зөвхөн гэдэс хужирхайны өөдөс л хөвсөн аяга усан шөл, бараг хөөсөнцөр болтол нь хөөргөж хийжүүлсэн нимгэн талх л угтсан гэдэг. Гэхдээ л Ганц худаг нь УЕП-ын хяналтан дор байдаг газар болохоороо арай ч алс хязгаарын шоронгууд шиг тэгтлээ муудчихаагүй байсан аж. Ж. Ганцхудагийн мөрдөнд 20 хоног усан шөл хужирхайны тасархай цухуйсан шингэн бантан, нуль түргэн исгэгч болсон сиймхий талх идэж гол зогоох бушуухан шиг заалтаа сонсож уулын колонидоо очиж хар саван шараад гэдсээ гартал ганц сайхан хооллох юмсан гэж бодож явсан ажээ. Гэвч түүний мөрөөдөл болсон тэр газар нь жинхэнэ амьдын там болоод байгааг хэн ч мэдсэнгүй. Ийнхүү Ганц худагт 20 хоног усан бантан хөөсөн талх идэж хоригдсоор 4-р сарын эхээр Мөнгөн морьтын уулын хэсэг рүү ачигджээ. Тухайн үед мөн л АИХ- ын депутатуудын тогтоолоор хуучин БНМАУ-ын үед хэрэглэж байсан хорих ангийн зүй тогтлыг өөрчилж, ялтан болгоныг төрөлх харьяа, аймаг нутагт нь ял эдлүүлж байх шийдвэр гаргасан байв.
Өмнө нь Төв аймгийн харъяат эр хаа байсан Хэнтий, Хөвсгөлд ял эдэлдэг байсан бол энэ удаа Увс аймгийн харьяат нь аймагтаа харин Улаанбаатарын харьяат нь зөвхөн Улаанбаатар орчмын хэсэгтээ л ял эдлэх ёстой гэсэн амьдралаас тасархай шийд гаргасан юм. Тухайн үед Халхын томоохон шоронгууд Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий гэсэн гурван аймагт л төвлөрч байсныг дурдах хэрэгтэй. Энэхүү амьдралаас тасарсан, агаарт хөөрсөн шийдвэрийн улмаас Ж-гийн Мөнгөн морьт руу ачигдах өдөр Ганцхудагийн шоронгоос тус аймгийн харьяат 52 хүнийг нэр дуудан гаргажээ. Гэтэл тэднийг нийслэл хотоос 180 км зайд орших уулын шоронд энхэн донхон, ээдрээ бартаатай замаар аваачих ёстой унаа нь хуучин муу Зил-130 машин хүлээж зогслоо. 12 хүний багтаамжтай бүхээгэнд 50 хүнийг яаж ийгээд л мод шиг зэрэглэн чихэж, дээр дээрээс нь овоолж байгаад багтааж орхисон юм даг. Харин үлдсэн хоёр хүнийг яаж ч чихээд багтааж чадаагүйн улмаас дараагийн ачлагаар явуулахаар шийдэн авч үлдсэн юм. Тухайн үед Хорихын хянагч, дарга нар нь ялтануудынхаа тогоо руу өнгийдөг цувдай толгойны өөхтэй, шимтэй хэсгийг сорчлон шүүрдэж байсан хойно нэг ангид хуваарилагдсан 52 ялтанг ачихаар ийнхүү зургаан сардаа ганц удаа бүхээгт машин арай ядан гаргахаас ч өөр аргагүй байсан юм чинь. Ийнхүү 12 хүний багтаамжтай төмөр чингэлэг рүү 50 хүнийг ээлж дараалан түлээ мод шиг түлхэн шидлэхэд хамгийн эхлээд ядарсан “нинжа” нар нь орцгоосон бөгөөд тэд ёроолын шалан дээр дэвсгэр болон зулмагц дээрээс нь амиа аваад явчихдаг дундчуул нь орж харин хамгиин сүүлд буюу aгaap сайтай хаалганы харалдаа хүнд гарын атамаанууд нь гарч сууцгаасан аж. Ийнхүү 50 ялтаныг орилолдуулж чарлуулан чухамхүү ёстой л 1940 оны И.В Сталины үеийн Гулаг маягаар чихэж шаантагласан бүхээгт тэрэг 180 км шороон замаар замдаа нэг ч удаа зогсолтгүй, бүхэл бүтэн зургаан цагийн турш донсолгож чичирсээр давхина. Хүний.амь цагтаа тулхаар тийм ч амархан тасрахгүй тун ч бөх юмсанжээ.
Хэрвээ Ж болоод тэдгээр ялтануудыг жирийн иргэд наранд малийж явахад нь ийнхүү ганц төмөр бүхээгт чихэж зулаад ачиж явсан бол юуных нь зургаан цаг явах харин ч дөнгөж ачив уу үгүй юу доороосоо дарагдан үхэж ажил явдал ундрах байсан буй за. Ийнхүү зургаан цагийн турш тамлуулсан ялтанууд арай ядан хөл дээрээ гуйвсан амьтад Мөнгөнморьтын хорих ангийн зооны үүдээр цувран ороход тэднийг өдрийн ганц халбага усанд чанасан шар будаанаас өөр юу ч үгүй зах зээлийн цоо шинэ шорон хүлээж байна. Ялтангууд уг нь газар үнэртсэн хар талх, зунгааралдсан шөлтэй шар будаа мөрөөдөж очсон нь лавтай. Гэвч тэдний хүсэл талаар өнгөрсөн тул долоо хоноход л амь голгүй турж үхэх нь тодорхой болов. Хорихын дарга нар ч гэсэн хамраараа цувдайны үнэр сэнгэнүүлэн хэхэрч “Улс орон ард түмэн тэр аяараа зүдэрч, зутарч байна. Дэлгүүрийн лангуун дээр давснаас өөр юм алга. Ийм хүнд бэрх нөхцөлд ялтан болсон хувь заяандаа гутарч тархи луугаа шаацгаах хэрэгтэй. Харин ч та нарт өдөрт нэг аяга шар будаатай шөл олдож байгаа нь зол гэж бод! хэмээн номлосон нь олон ялтан эрийн зүрхийг үхүүлжээ. Энэ мөчөөс эхлэн тураалдаа орсон ялтангууд чавх, чулуу, харвах төхөөрөмж, урхи зэрэг нарийн арга сэдэцгээж хорихын хашааны ойролцоо ирж буусан тагтаа, болжморыг эгээ л хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс шиг л чадварлагаар намнаад уралдан гүйж очоод амь тавьж амжаагүй татвалзан байхад нь тэр дариу өд сөдийг нь зулгаан түүдэг гал дээр чичрүүлэн чарлуулан шарж, хагас дутуу болгоод бараг л худлаа хэлдэг хүнд өнөөх амьтнаа амь голтой, хараахан үхээгүй чарлаж байхад нь л цусыг нь савируулан тасдаад идчихдэг болсон аж. Ер нь иймэрхүү гаж явдал Америкийн ямар ч балмад аймшгийн кинон дээр гараагүй буй за. Муур, нохой гэх мэт амьтан энэхүү хорихын зооны хашааны дотор аль хэдийнээ нүдний гэм болсныг хэлэх хэрэгтэй.
Нэг удаа зооны хорихын хянагч эр хайртай нохойгоо дагуулан хашаа руу орж ирээд тоо хийж дууссаний дараа гарахдаа нохойгоо дуудаад олоогүй аж. Ингээд эрэл сурал болтол зооны гал тогооны ар талд таван “нинжа” аль хэдийнээ үе мөчөөр нь тасдан галд шараад сууж байсан гэдэг. Тэрхүү таван “нинжа” тавуулаа л зооны сахилгад “чад” болсон гэдэг. Ялтан Ж-ийн дурссан энэхүү яриа нь зохиомол хэтрүүлэг биш бөгөөд 1990 оны эхэн үед зах зээлийн эрс хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн Монголын 13 хорих ангийн нэгний нь үнэн билээ.
Ц.Хандмаа
Сэтгэгдэл0
Yaltnuudiig yagaad umuuruud bgaan. Ted humuusiig hohiroogoo biz dee. Uhne l biz. Horvoo tsevershine.
chi bolon tanai oir orchniihon udahgui yaltan bolnoo!
Shoron dandaa iim baigaasai.
Neeree mongoliin shoron denduushuu
ter uyed aimshigtai baisan geseen. odoo bol tiim asuudal baihgui. hunii erh ch ih yarigddag bolson geseen.
estoi vneneer n bichij ter ved vnheer hvnd baisan jinhen er hvnii mon chanariig shalgasan on jilvvd baisan daa.20 hedtei zaluu nas min bujignuulj yvlaa.
ynen yum bichsen bna ehnii nohor yu ch medehgyi zulbsga bna daa
ter yed yalixgui jumaar xund yal abdag bsan baixdaa,odoo olon terbumaar ideed xuuli bus barilga bariad xunii ami nas xoxiroogood baigaa xumuust er n yamar yal sjiitgel gej bna aa.
Өөрсдөө нүглээ хийж очисон байж сүүлд нь бүү хуц.Худлаа загвартаад шорон ийм байлаа ч гэх шиг гавьяа байгуулцан хүн хэнхдэгээ дэлдээгүй байхад,дайнд оролцоод ирсэн энхийг сахиулагчид зүгээр мөрөөрөө албаа хашаад явж байхад ялтан байсан энэ нөхөр бол ичмээр бишүү.Шорон суртчилаад байгаа юмуу хаашаа юмбэ?Хандмаа хэмээгчээ.Сэтгүүлч санаатай юм бол хүүхэд залуучуудад үлгэр дууриалтай,настан буурлууд шимтэн уншмаар сэдэв бич.Сэжиг төрмөөр энэ мэт зүйл бичмэр болхоо одоо боль.Үнэндээ шорон гээч нийгмийн гэм бурууранг тусгааралдаг хамгаалалтай газрыг хэн дуртай нь ярьж,бичдэггүй баймаар.Цөөхөн монголчуудын ихэнх нь шорондоо залардаг болхоор гавьяа байгуулцан юмшиг хуцдаг байлгүй.Сэтгүүлч нэр зүүсэн малнууд бодмоор л юм.
ta nariig hen daind orolz gesen ym heden nogoonoos bolj yvj baij.chi shorond orson bol ali hediin banid bolzon baigaa naizaa.zereg gej dee noir hooloo diilehgvi heden hodoonii pazaanuud baidag bizdee.
chi odoo hen be, harin tsereg bol uur shuu, ugaasaa l uls dayaraa ideh hoolgui bsan biz dee, novsh chin, uuruu bas huuhen huchindeed shorond orj bsan uu gu yu
Сайн байцгаана уу? Гэм хэрэг явдлыг санаатай, санаандгүй хийсэн нэгэн байхад, нүдэнд ил харагдсан бүүр төрөлхийн гэмт хэрэгтэн гэж байх, тэр бүү хэл аймшигийн атгаг хорон, албин чөтгөр шулам л гэж байдаг болвуу гэмээрүүд ч байх, тэр тусмаа тийм төрөлхийнүүд далд, нүдэнд ил харагдахгүй, шорон оронд үл, эс ороогүй хүмүүс дунд яваад, далдуур хэрэг үйлээ өөрөө эс бөгөөс хүний гараар гүйцэлдүүлээд явагчдын аюул гамшиг бүүр ч их, хорлонтой. Тэр үед тохиосон зүйлийг, эдийг болсноор нь илүү дутуу нэмэлт, хасалтгүй хэлэх, тэмдэглээд үлдээх тустай санагддаг. Миний хувьд, сонсож дуулсан, уншиж дуулсан зүйлээ яг тэрхүүгээр нь хайрцаглаад дэнсэлчих, цэгнэчих утга алдмал, учир хомс, зүй богино болчих санагддаг. Нүгэл буянг дэнслэнэ, цэгнэнэ утга-учир-зүйг нь олно гэдэгт эрдэм, ном, амьдралын туршлага, дадлага, ухаан, бодол, оюун гээд юм юм л хэрэг болнодоо, хөөрхий.
YANZ BYREER BICHIJ, BAIGAAGAAR NI XYMYYST YNENIIG XYRGEX XEREGTEI BOLOV UU.DEERX XYN SHORONG MAGTSAN DAA BISH ARDAX NI BYY ALDAASAI GESEN DEE SURGAMJTAI ZYIL BICHSEN BNA.
manai ahiig moriitei muushig togloson geed avch yavaad jiliin daraa avsand hiigeed butsaaj ogson doo. huurhii muu 2 duu mini etseggui egch mini nohorgui uilee uzej bilee. hun chanariig shalgasan hetsuu tsag bj bilee. zarim novsh n naad chin toglood iim yum hojison geed gutgej bhad zarim mujik nar n beleg bsiimaa geed guriij tsug achigdaj bj bilee.
тэр сэтгүүлчийг муулаад байгаа малаа сэтгүүлч хүн ямарч хачиргүйгээр нийгмийн хар цагаан бүхнийг ил тодоор мэдээлж байдаг юм, сайнаас үлгэр дууриал муугаас сургамж авч байдаг юмдаа. - эерэг сөрөг гээд ерөнц 2 туйлаас тогтож байдаг юмдаа энийг 1-р ангийн хүүхэд ч мэднэлдээ
Mongoliin shoron dandaa iim baih boltugai. Orson hun amid gardaggui baigaasai
Монголын шоронд соц уед Ганц худагт жил гаруй суугаад нутаг буцсан оростой Москваад тааралдаж байсан.Жилийн дотор монгол хэл овоо сурсан юм билээ.Толгой сэгсэрээдл монголын шоронгийн аймаарыг гайхаад байна лээ .Хоригдолуудыг тэр уеийн СССР ийн монгоний ханшаар хоногт 23 копейкоор хооллолдог гээдл толгой сэгсэрээд байсан.Их л олсож байсан юм гэж ойлгосонлдоо.Тэрнээс бодоходл монголын шорон тэр уеийн оросын шоронгийн хажууд тамын газар байсан юм шиг байгаан
76g ger bvleer ni avaachij hiimeer yum bna tegvel mongoliin ard tvmnii os honzon baga ch gesen daragdaj magad ene maygaaraa bval mongold udahgvi dain garlaa sh dee vvnees omno 76giin vr hvvhdiig haa dairaldsah gazar ni tonilgoe mongolchuudaa
Narand hetsuu bhad Narsand yaamr bhane todorhoi shuudee aimshigtai
угаасаа монголчууд лаларын бэртэгчин аймхай пизда нар тиймээс шорон угаасаа лаларуудаар дүүрэн аймхай пизда нар л нийгэм шоронг ийм болгож байгаа зүгээр л хичээлээ хийгээд боловсролдоо анхаар пизда нар минь цаана чинь өвөр монголчууд биднийг эзлэх гэж байна пизда нар минь
ter helgii pizdanar odoo ezelleyu
Боловсролдоо анхаарсан болоод П...гэдэг үгийг улиг болтол хэлж бгаа юмуу чам шиг өрөвдөлтэй хүний амнаас эх ороноо гэсэн үг гарч бна гэжүү чи чинь харин орчлонгийн аймхай туулай юмаа чиний амнаас хүндэдхээр үг гарч байх чинь
Нээрээ хөөрхий 90 онд ялтан гэлгүй цэрэг хүртэл тураалаар зөндөө үхсээн хөөрхий ум ма ни бадми хум Үүнд монголын төр засаг ялангуяа бурхан болсон сарсагчинтай адилхан нэг ерөнхий сайдын бүдүүлэг алдаа байсан юм даа
yanaa
Тэр ued changa bsnshu shoronch changa bsn mongol erchuud ch changa bsn.yalihgui zodoon hiichiheedshorondorson erchuudch ih bii.uheh sehehee uz
1990 1993onii ued unheer iim baisan ym shuu dee maluud mn
Энэ шоронго муу хэлээд байга банди нарыг шаах юм сан орж ир ир ир
Hvn aldaal biz sda