sonin.mn
Хүний эрх чөлөө болон хүсэх эрх чөлөөний тухай өнгөрсөн 5 сарын дундуур болж өнгөрсөн олон улсын хурлын үеэр бодсон бодол болон өөрийн “Хүсэх эрх чөлөө болон түүний дайсанууд” сэдэвтэй өөрийн илтгэл дээр тулгуурлан ном бичихээр шийдэж түрүүчийн долоо хоногт эхэлсэн номоо интернэтээр дамжуулан танилцуулж байна.
 
Эхэлсэн энэ номоо хэвлэлтэнд өгөхөөс өмнө энэ удаа уншигчидад уншуулан санал сэтгэгдэл авахаар шийдэн танилцуулж байна. Хүлээн авсан зүйлсээ номондоо оруулах зорилготой бичсэн бүлгүүдээ нэг бүрчилэн танилцуулахаар шийдлээ. Энэ удаа эхний бүлэгт зориулан бичсэн бичээсээ дор буулгалаа.
 
Хүсэл биелэх гэдэг хүн өөрт аз жаргал авчирна. Гэхдээ аз жаргал гэхээр шууд л мөнгө бодоод эхлэж болохгүй. Мөнгөтэй хүн жаргалтай эсвэл мөнгөгүй жаргалгүй гэдгийг шууд мэдэх ч боломжгүй. Мөнгөтэй хүн ярвайгаад байвал жаргалгүй гэж ойлгох боломжгүйтэй адил бас мөнгөгүй хүн инээгээд байхаар жаргалтай ч гэж ойлгох боломжгүй. Аз жаргал гэдэг бас нэг эрх чөлөө. Мөнгөтэй байх аз жаргал заавал авчрахгүй гай ч авчрах боломжтой. Тиймээс мөнгө аз жаргал болон эрх чөлөөний баталгаа биш.
 
Эрх чөлөөний талаар ойлголт байхгүй хүмүүс “Freedom” болон “Free Will” хоёрын ялгааг мэдэхгүй явах харамсалтай харагддаг. Ялангуяа саяхан болж өнгөрсөн философийн хуралын үеэр энэ асуудал илүү тодорхой харагдсан. Ерөөсөө Монгол хүн эрх чөлөөтэй юу гэсэн асуулт тавигдаж буй. Түүнээс гадна Монгол хүнд олигтойхон хүсчих хүсэл байна уу гэсэн асуулт хүртэл тавигдсан.
 
Бүлэг 1: Хувийн эрх чөлөөний дайсан.
 
Эхлэл.
 
Хорвоо ертөнц эсвэл замбуулин хорвоо гэж нэрлэдэг доошоо дэлхийн бөмбөрцөгийн газар хатуу дээшээ үүл нүүсэн тэнгэр нэртэй огторгуйн эхлэлийн дунд өөрийг хүн гэж нрлүүлж чадвал нэрлүүлэн нэрлэхгүй бол өрийгөө сайн дураараа нэрлэн ява ердөө л төрөх үхэх хоёрын завсар цаг хугацаанд баригдан амиа авч явах хүн болж өгвөл нилээд олон хүслүүдтэй болж түүнийгээ бас ч үгүй биелүүлж чадвал заавал жар хүрнээ ухаан орноо жаран нэг хүрнээ үхнээ байх шаардлагагүй. Хүслүүдээ биелүүлж чадвал жаран нэг хүрэх ч шаардлагагүй.
 
Хүсэл гэж юу вэ? Хувийн хүсэл яагаад хэрэгтэй вэ? Хүсэх болон хүслээ биелүүлэх эрх чөлөө гэж юу вэ?
 
Орон зайн хувьд тэнгэр газрын дунд цаг хугацаагаар бол төрөх үхэхийн завсар явах хүн агаар амьсгалж харахыгаа харж, үнэртэхийгээ үнэртэж, сонсохыгоо сонсож, гараараа эсвэл биеэрээ хүрэх зүйлдээ хүрч эсвэл шүргэж амтлах гэснийгээ амтлаж буй байдлаа бодит байдал гэж эндүүрдэг ба энэ эндүүрэл хорвоо гэж бий гэсэн дараагийн эндүүрэлд аваачих жишээтэй.
 
Миний харсаныг нөгөө хүн яг адилхан харсан тохиолдолд бодит байдал үүснүү гэхээс нөгөө хүн өөрөөр харсан бол тэр хүний бодит байдал минийхээс ялгаатай болох жишээтэй. Тиймээс хоорондоо ярилцаж шалгасны дараа харсаныгаа нэгэн болгож нэгэнлэг бодит байдал үүсэх жишээтэй. Түүнээс биш бүх юм харьцангуй биш. Үүнтэй адил хүсэл гэдэг харьцангуй биш барьцтай.
 
Хүн өөрийнхөө хүслээ биелүүлж чадах тэр эрх чөлөө бол жинхэнэ эрх чөлөө байх ёстой. Эрх чөлөө гэхээр зөвхөн нэг зүйлээс зугтан чөлөөлөгдөх эрх чөлөөнөөс гадна бас тухайн зүйлийн төлөө эдлэх эрх чөлөө чухал. Нэг үгээр хэлэхэд юуны төлөө яагаад эрх чөлөө хүсээд буй вэ гэсэн асуулт өөрөө чухал.
 
Эрх чөлөөний тухай анхны мэдэгдэхүүнгүй хүн эрх чөлөө алдсанаа ч бас эрх чөлөө эдлэж яваагаа ч мэдэхгүй. Нөгөөтэйгүүр хүсэл гэж мэдэхгүй хүн бүтэхгүй мөрөөдөл болон өдрийн зүүд хоёрынхоо ялгааг ч мэдэхгүй тул хүсэж чадахгүй. Ямар ч хүсэлгүй хүн байдаг гэвэл тэр хүний “Би” хэрэггүй бөгөөд амьтанаас ялгаагүй.
 
Хүсэлийг мэдэж илэрхийлэх анхны мэдэгдэхүүн болон чадвар тухайн хүнд хэрэгтэй. Тэгж байж л хувийн эрх чөлөөний тухай ярина. Ямар эрх чөлөө вэ гэхээр хүсэх эрх чөлөө. Юу ч хүсэхгүй гэвэл хэнд ч эрх чөлөө хэрэггүй. Тиймээс эрх чөлөө гэдэг хүн бүрийн ярих зүйл ч биш. Хүсэлгүй хүн эсвэл хүслийг мохоосон хүнийг эрх чөлөөтэй гэх боломжгүй. Хүсэл мохсон өөрөөр хэлбэл хүслээ даруулж бусдын хүслээр явах гэдэг бичиг үсэггүй боловсролгүй хүмүүст л байхаас биш бага ч гэсэн боловсролтой хүнд бол баймааргүй.
 
Философчид өөдрөг хүмүүс тул үргэлж асууж шалгааж хөгжил дэвшилийг уриалж бас бүтээж ирсэн. Зөвхөн эрх чөлөө биш бас ардчилал ч гэсэн филофософичидийн бүтээл.
 
Философийг сайн сураад ирэхээр юу хүсэж буйгаа мөн хэрхэн жаргалтай байж чадахыгаа хүртэл мэдээд удирдаад эдлээд явах чадвартай болдог. Тиймээс философи жинхэнэ эрх чөлөө авчирдаг. Үүнийг цэцэн мэргэн болон эрдэмтэй гэсэн эртний ойлголтуудаар тайлбарладаг. Үүгээрээ шашины салбараас ялгаатай. Түүнээс гадна шинжлэх ухааны буюу сайэнсийн салбартай олон зүйлээрээ нийлдэг ч бас ялгаатай олон зүйл бий.
 
Хэрвээ философичид эрх чөлөөг тунхаглаагүй бол олон ард түмнүүд өнөөдөр ч ноён дээдэс, баян тарган, сайд дарга нарт дарлуулан сүм хийдүүдэд олноороо завилан сууж ойлгохгүй хэлээр үглэж, уйтгартай, боогдмол, харанхуй орших оршилоороо үлдэх байсан. Олон ард түмнүүд энэ байдлаас 200 гаруй жилийн өмнөөс буюу соён гэгээрэл гэж нэртэй үеэс салж чаджээ. Боловсролын соён гэгээрэл бол шашины гэгээрэлээс эрс ялгаатай. Үүний адил философийн бясалгал бас шашины бясалгалаас ялгаатай.
 
Орших уу эсвэл эс орших уу гэдэг зөвхөн амь зуухыг нэрлэдэг бол байх уу эсвэл байсан шиг байх аа болих уу гэдэг хүслээ биелүүлэх болон эрх чөлөөг шаардсан шаардлага шүү дээ. Тиймээс эрх чөлөө гэдэг жинхэнэ эрхэм үг. Эрх чөлөөнд олон дайсанууд бий. Тэр бүгдтэй тэмцэнэ гэдэг байсан шиг байж чадсан хүний л үйл хэрэг. Хүний хүсэлийг хүүхэд залуу үед мохоодог хамгийн том дайсан бол мухар сүсэг. Монголын ээж аавууд болон эмээ өвөөнүүд үр хүүхдээ мухар сүсэгт хүмүүсийн цуглаануудад аваачиж хүсэл устгуулдаг. Үүгээр үр хүүхдээ хэзээч засаж залруулашгүй эрх чөлөөт байдлыг устгуулдаг. Ялангуяа хүн оюуны эрх чөлөөгүй явна гэдэг бусдын боол гэсэн үг.
 
Мухар сүсгийн дараа хүсэл мохоодог үйл ажиллагаа бол хүүхэд залуучуудыг бага насанд гэрт түгжин орхин явдаг хамгийн том гэмт хэрэг. Хүүхэд гэртээ түгжүүлнэ гэдэг бол оюуны том гэмтэл сааталд орно гэсэн үг. Зөвхөн байшинд биш эсгийн гэрт түгжүүлнэ шүү дээ. Хүсэх эрх чөлөөг ярихад хүүхэд насны өнгөрүүлсэн намтар чухал үүрэгтэй. Хүүхэд насандаа оюуны гэмтэл авсан бол хожим амьдралд юун эрх чөлөө юун хүсэх хүсэл ердөө л өөрийгөө алдан өөрийгөө танихгүй явах л намтар эхэлнэ. Гэр бүл болоод ч нэмэргүй. Эхнэрийнхээ том хүү эсвэл нөхрийнхөө бага охин болж л хувирцгаана.
 
Олон философичид хүүхдийн сурган хүмүүжил болон ээж аавууд ямар их хариуцлага хүлээх ёстой тухай зуу зуун жилийн өмнөөс номнууд бичсэн. Философичид төрөөгүй ард түмний түүхийг сонсоход тийм ч амар биш л байдаг. Ялангуяа хүүхэдийг яг том хүн шиг хувцаслаж том хүний эд рхэрэгсэл хэрэглүүлэх мөн том хүний тоглоом тоглуулж том хүнтэй яриж буй мэт ярианд сургах бол бас л том сурган хүмүүжилийн дутагдал.
 
Хүүхдийн сэтгэл зүйн асуудалтай холбоотой ноцтой жишээ бол өвөл зунгүй хүүхдүүдээр морь унуулан уралдуулах. Наадмаар хүүхдүүдийг морь уралдуулж нэг нэгний өөдөөс ташуурдуулан давхиулах бол орчин үед нийгмийн амьдралд орох тавилантай хүүхдүүдэд оюуны том цуурал тархинд явагдахыг мартаж болохгүй. Ийм хүүхдүүд том болсон хойноо нийгэмд байр сууриа олж чадахгүй. Тиймээс нийгэм гэдэг өндөр шаардлагатай. Энэ тухай дараагийн бүлэгт бичнэ.
 
Хувийн эрх чөлөө гэдэг эдэлж, хэрэглэж, хориж, хязгаарлаж буйгаар харагдана. Ерөөсөө эрх чөлөөтэй хүн харагддаг. Нүдний харц болон царайн хувирал гэх мэтээр хүний хир их эрх чөлөөтэй болон хүсэх хүсэлтэйг харах боломжтой. Хүсэх хүсэлгүй болсон хүний харц шууд л хэлдэг эрх чөлөөгүй хүний эдлэж хэрэглэж буй зүйлс үнэтэй ч гэсэн түүндээ дарагдан өрөвдөлтэй.
 
Өөрт ашигтай бусдад ашиггүйн тухай
 
Өөртөө ашигтай хэрэгтэй гээд нэг зүйлийг хийлээ гэхэд нөгөө хүнд өөрөөр хэлбэл таньдаг ч таньадггүй ч дотны ч дотны биш ч хүнд ашиггүй хэрэггүй бол одоо яах вэ? Миний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагдах биш хоёулаа эрх чөлөөг эдлэх л чухал. Нэг үгээр хэлэхэд хүний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр илүү тэлэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл эрх чөлөө гэдэг муу биш сайн зүйл байх ёстой.
 
Миний эрх чөлөө эсвэл миний хүсэл гэж байгаад бусдыг хохироовол яах вэ? Чадаж байгаад арга байхгүй гээд явах уу? Нийгэм гэдэг өөрийн хуультай, дүрэмтэй, ёс суртахуунтай, ёс зүйтэй биш бил үү. Ёс суртахуунгүй зан заншил болон ёс зүйгүй уламжлалт ёсыг яах вэ?
 
Муугийн ёс биш Монголын ёс гэж байгаад бусад хүнийг баллаж хохироовол яах вэ? Бусад хүн гэдэг заавал танихгүй хүмүүс биш шүү дээ. Бусад гэдэг ээж аав, ах эгч, дүү нар ч мөн шүү дээ. Аав ээжийгээ хохироодог хүүхдүүд олон байхад хүүхдээ баллаж амьдралгүй болгодог ээж аавууд олон. Ялангуяа олон хүүхэдтэй айлын ах эгч дүү нар харилцан нэг нэгнийгээ баллаж амьдралгүй болгосон жишээ олон бий. Эр чөлөө хүсэх хүсэл ярихаар хаа нэг холын хүмүүсийн тухай ойлгох хэрэггүй ердөө л хажуугийн хүмүүсийг л хараад үнэлж дүгнэх хэрэгтэй.
 
Ээж ааваас өгсүүлээд ах эгч дүү нар, хамаатан садангаас өгсүүлээд өөр аймгийн танихгүй хүн хүртэл бүх хүмүүс аливааг хийж үйлдэж буй шалтгаантай бас шалтагтай. Яагаад үүнийг хийгээд хаячихав гэж асуухад заавал бодолцох олон хүчин зүйлүүд бий. Жишээлбэл тухайн хүний бодол, сэтгэл, мэдээж хүсэл цаашлаад үнэмшил бүр тэгэх болов уу гэсэн хүлээлт бүгд хамаатай. Энэ бүгдээс л шалтгаалж өөрөөр хэлбэл шалтаглаж хүн хийдэг шүү дээ. Яг хэлэхэд амжуулчихлаа гэдэг.
 
Хүний бодол, сэтгэл, үнэмшил гэх мэт гэнэт үүсээгүй тул тэр бүгд эхлэлтэй. Хэрхэн эхэлсэн тэр бүгндээс цааш боломжууд үүснэ. Мэдээж хүн өчигдөр лүү биш маргааш руу амьдрах ёстой. Өнгөрсөн лүү биш ирээдүй рүү амьдарч буй хүмүүс эрх чөлөөтэй.
 
Ирээдүйгээс л хүсэх болохоос биш өнгөрсөнөөс юу ч хүсэх боломжгүй. Өнгөрсөн хоцорсон, хоцрогдсон, хуучирсан, хучигдсан. Хэн ч дахин төрөхгүй. Хэн ч хэзээ ч буцаж ирэхгүй. Үүнийг л үүрд гэнэ. Харин хорвоо ертөнц газар дэлхий бол мөнхийн биш. Гэхдээ ард түмэн болон үндэстэн үүрдийн мэт улстөрийн бодлоготой байх л чухал.
 
Хувийн эрх чөлөө гэхээр мэдээж олон боломжудыг өөрөө бие даан сонгохыг хэлнэ. Ганц ч боломжгүй гэвэл өөрөөр ганц сонголтгүй гэвэл эрх чөлөө яриад л хүсэл илэрхийлэх хэрэггүй. Үүнийг зурсан зураг эсвэл заяа тавилан гэх болов уу. Сонголттой бол заяа тавилан биш. Олон боломжтой бол цаанаасаа зурсан зураг хэд өөрчлөгдөнө. Өөрөө шинээр зурах ч боломжтой.
 
Хувийн эрх чөлөө гэдэг ямар ч замаар яаж ч явах тэр уридчилаад тааж боломгүй бас удирдах боломжгүй замаар явна гэдгийг хэлдэг. Үүгээрээ эрх чөлөө онцлогтой.
Хүний ухаанд хэрхэн шийдэл явагдаж ямар боломжуудыг яаж сонгож буйг гаднаас хэн ч мэдэх боломжгүй. Өөрөө өөрийнхөө ухаандаа яаж л бол яаж сонголт хийх боломжтой түүнийг хэн ч мэдэж чадахгүй гэдэг гайхамшигтай. Хэрвээ далдын хүч мэдэж чаддаг хэн нэг ирээдүйг хэлж чаддаг гэвэл амьдрал ямар уйтгартай бас ямар харанхуй вэ.
 
Би тухайн үед өөрөөр сонгох боломжтой байсан гэхдээ яаж төгсөх өнөөдөр ийм байдалд яагаад хүрсэнийг тайлбарлах тэр боломж тун бага болдогийн шалтгаан бол ганцхан өөрөөс хамаарагдахгүй явагдах үйл явц. Хувийн эрх чөлөө нэг хэрэг харин таних танихгүй хүмүүсийн дунд ороод нийгэмд хэрхэн эрх чөлөөгөө эдлэх нөгөө хэрэг. Эрх чөлөө боогдоно эсвэл уригдана. Хөдөө айл саахалтын хүмүүс нэг хэрэг гэрт хамт амидрах гэр орныхон бол бас яахав. Эцсийн эцэст танихгүй хүмүүсийг биш гэр орныхоныгоо балладаг шүү дээ. Юун нөгөө хүн ахтай дээл захтай.
 
Хөдөө газар эсвэл гэр орондоо хувийн эрх чөлөө гээд буруу үйлдэл хийвэл үр дагавар хор нөлөө бага. Ядахдаа л гэрийнхэнийгээ л баллана биз. Гэтэл нийгэмд алдаа хийвэл албан тушаал дээрээ алдаа гаргавал олон хүнийг баллана. Нийгэм гэдэгээр улс орныг л хэлнэ шүү дээ. Тиймээс хүний эрх чөлөөгөө эдлэн шийдсэн шийдэл болон хүслээ дагаад сонгосон сонголтыг гарсан хор уршигийг хариуцах хариуцлагатай хамт л ярина. Энэ бүгдийг салгаж болохгүй.
 
Хэрвээ хүн өөрөөр шийдээгүй гэвэл хариуцах хэрэггүй. Очиж асуусан лам эсвэл бөө эсвэл нөгөө мухар сүсэгтэнүүд л зааж тулгасан шүү дээ. Яах гэж лам дээр очсон бас яах гэж зааланд олон зуугаар цуглуулахад дагаад очсон тэр л буруу шийдэл. Хэрвээ хүн дагаад ятгалгаар очсон бол тэр л буруутай. Ээж дагуулаад эсвэл их дээд сургуулийн багшийн тушаалаар зааланд цугларалтанд очсон бол тэд л буруутай.
 
Хувийн эрх чөлөөг хуулиар хамгаалдаг гэдэг биш бил үү. Нэгэнт өөрөө хариуцахгүй гэвэл бусад буруутай. Нэгэнт бусад буруутай тул хийсэн хэргийнхээ төлөө хүн өөрийгөө буруутгах ч хэрэггүй. Бусдын өмнө гэмших ч хэрэггүй.
 
Хэрвээ хүнийг тойрсон нөхцөл байдал жишээлбэл гэр орон орчин тойрны хүмүүс хүний хүсэлд нөлөөлж хүсээгүй зүйлийг тулгасан хэрэг явдалд ямар хариу өгөх вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Сурахгүй гэсэн мэргэжлийг сур гэж тулгах эсвэл хүсээгүй хүнтэй гэр бүл бол гэж амьдралд гар дүрэн шаардаж тооцоо хийж уйлагнаж эсвэл сүрдүүлбэл одоо ямар хариу өгөх вэ?
 
Хийх эсвэл хорих тухай.
 
Үргэлжлэл бий.
 
Доктор С.Молор-Эрдэнэ