Баасан - 04 сарын 19,
2024
Бид салбар, салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагчдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг та бүхэнд хүргэдэг билээ.
Энэ удаагийн зочноор “Глобал Удирдагч сан”-гийн үүсгэн байгуулагч, Глобал Удирдагч дээд сургуулийн удирдах зөвлөлийн дарга Б.Отгонбатыг урьж ярилцлаа.
БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫГ ГАЖУУДЛААС ГАРГАХ ГАРЦ
Би 2005 онд “Глобал удирдагч сан”-гаа үүсгэн байгуулсан. Тэр цагаас эхлэн Монголын боловсролын салбарын нэгэн эд эс нь болж явна. Өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монголын нийгэм маш хурдтай өөрчлөгдлөө.
Хүүхэд залуусын сонирхол өөр болж, дэлхий даяаршин, хавтгай болж байна. Мөн боловсролын салбарт арай өөр эрэлт хэрэгцээ гарч ирсэн. Дэлхийд өрсөлдөх төвшний боловсон хүчнийг бэлтгэхгүй бол энэ салбар гажуудсан. Дээд сургууль төгсчихөөд шатахуун түгээх газар эсвэл дэлгүүрийн лангуу сахиж байна гэсэн шүүмжлэл намайг анх сангаа байгуулж байхад гарч байсан.
Одоо ч байсаар байна. Би дээд боловсролын салбарын энэ гажуудлыг жаахан ч гэсэн засах үүднээс “Глобал Удирдагч” сангийнхаа хүрээнд 3000 орчим залуусыг АНУ-д тэтгэлэгтэй суралцуулсан. Тав орчим сая ам.долларын тэтгэлгийн сан бүрдүүлж Монголын ирээдүйд хөрөнгө оруулсан. Бид өнөөдөр яагаад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх боловсролын талаар яриад байна гэхээр дээд боловсролын мөн чанар нь энэ юм шүү дээ. Та дээд боловсрол эзэмшсэн л бол дэлхийн хаана ч ямар ч нэр хүндтэй байгууллагад өндөр цалинтай ажилд орох боломжтой. Харин бид дээд боловсролыг дотооддоо эзэмшсэн ч энэ боломж хаалттай хэвээр байгаа.
Тэгэхээр дэлхийн төвшинд хүлээн зөвшөөрөгдөх боловсролыг эзэмшихийн төлөө гадны орныг зорихоос өөр аргагүй. Би АНУ-д сургуульд төгсөөд, Австралид мастераа хамгаалж, сая Харвард төгслөө. Отгонбат гэдэг хүн дэлхийн топ сургууль руу тэмүүлсэн. Тэр тэмүүллийнхээ хүчинд хөгжил рүү нэг шат ахиж чадлаа. Ер нь аливаа хөгжлийн цөм суурь нь боловсрол байдаг. Тиймээс залуустаа зүгээр л дэлхийн хөгжил рүү тэмүүлцгээ гэж хэлмээр байна. Дэлхийн төвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн боловсролын эх орны хөгжилд оруулах хувь нэмэр олон. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд эх орондоо ирээд инноваци үүсгэж байна.
БОЛОВСРОЛЫН САЛБАР ИННОВАЦИ ХИЙХГҮЙГЭЭР МЭДЛЭГТ СУУРИЛСАН ЭДИЙН ЗАСАГ ГЭЖ ЯРИХ БОЛОМЖГҮЙ
Харвардын их сургууль дэлхийн номер нэг сургууль. Нэг номер гэж бичсэн дээ биш. Тэр сургуулийн бизнесийн ангийг төгссөн хүн жилдээ 100 мянган ам.долларын цалин авч байна. Зөвхөн сургалтын үйл ажиллагаа явуулдаггүй, шинжлэх ухаан, судалгаанд тулгуурласан маш олон инновацийг хийж байна. Мөн түүхэндээ 20 сая ажлын байрыг бий болгосон.
Дөрвөн их наяд долларыг төгсөгчид нь бүтээж чаджээ. Зөвхөн нэг сургууль гэхэд Монгол Улсын эдийн засгаас хэд дахин хүчтэй байна. Тэгэхээр тэр хүчийг бий болгосон зүйл нь мэдлэг боловсрол юм. Мэдлэгт суурилсан эдийн засаг тийм хүчтэй болгож байна. Гэтэл манайд мэдлэгт суурилсан эдийн засаг нь хөрсөн доороо л байна. Түүнийг татаж гаргах, ургуулах талаар хэн ч юу ч хийдэггүй. Хатуухан хэлэхэд бид боловсрол, мэдлэгтэй хүнээ дотооддоо ч үйлдвэрлэж чадахгүй байгаа. Монголын номер нэг гэгдэх МУИС энэ жил чансаагаараа дэлхийн нийт сургуулийн жагсаалтын 18 мянга дээр бичигдсэн. Бид дандаа л хүний юм оруулж ирж зардаг.
Өмсч байгаа хувцас, хэрэглэж байгаа гар утас нь хүртэл хүнийх. Хэдэн жил ингэж амьдарлаа. Тэгэхээр боловсролын салбар маань өөрчлөгдөхгүй, өөрөө инноваци хийхгүйгээр мэдлэгт суурилсан эдийн засаг гэж ярихад хэцүү. Аливаа улс оронд эдийн засгийн стратеги байх ёстой. Солонгоруулах бодлого байх хэрэгтэй. Үүнийг улс төрчид анхаарахгүй, ойлгохгүй байна уу гэж хардаг.
НИЙГЭМД IQ-ТАЙ ГЭХЭЭСЭЭ ИЛҮҮ EQ-ТАЙ ХҮН ХЭРЭГТЭЙ БОЛСОН
Манай боловсролын онцлог бол нийгэмд удирдагч, манайлагчийг бэлтгэх юм. Хүн дипломтой, сайхан ажлын байртай байж болно. Гэхдээ хүмүүст өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж чадахгүй, нийгэмд өөрийгөө ойлгуулж чадахгүй байх тохиолдол их байна.
Манлайлал гэдэг нь сайн ярьдаг, мөнгөтэй, дарга хүнийг хэлээд байгаа юм биш. Энэ ойлголт аль хэдийнэ ард хоцорсон. Нийгэмд IQ-тай хүн гэхээсээ илүү EQ-тай хүн хэрэгтэй болчихлоо. Хүнийг анхааралтай сонсож, ойлгож чаддаг, хүний нүд рүү эгц харж чаддаг хүн хэрэгтэй. Зөвхөн өөрөө мөнгө олохын төлөө биш, нийгмийг өөрчлөхийн төлөө явдаг хүмүүс энэ зууны шилдэг манлайлагч болж байна. Гэтэл манай төрийн болон бизнесийн байгууллагууд дээр одоог хүртэл хуучин агуулгаараа явж байна.
Улс төрчид ч гэсэн жинхэнэ байх, хоёр нүүргүй байх гэсэн агуулгаа алдаж баг өмсөж байна. Энэ нийгмийг удирдаж явах хүмүүс багтай байна гэдэг харамсмаар зүйл л дээ. Хүн нэгдүгээрт, өөрийнхөө амьдралын замналыг ойлгох ёстой. Түүний дараа өөрийгөө таних, мөн чаддаг зүйлээ олж, зорилгоо тодорхойлох хэрэгтэй байна. Энэ мэтчилэн олон зүйлийг зөв тодорхойлж байж хүн манлайлагч болно гэсэн үг. Гэтэл манайхан хаанаас гарсан хэн бэ гэдэг зүйлээ мартаад байна.
Тухайлбал даргын цүнх барьж гүйж байгаад нэг албан тушаалд очингуутаа зан нь хувирчихаж байна. Тэгэхээр хүн өөрийгөө таниагүй, зорилгоо тодорхойлоогүй учраас ангал руу маш амархан унах аюултай. Энэ нь эргээд манай боловсролын салбарын гажуудлыг харуулаад байгаа юм. Боловсрол мэдлэгт суурилж биш, нам давхарга харж залуусыг ажилд авч байна. Харамсмаар зүйлийг нэг шүү.
БЛИЦ АНКЕТ
БОЛОВСРОЛ:
-2000-2003 онд Америкийн Дикенсоны Улсын их сургууль Бизнесийн удирдлагаар Бакалавр
-2004-2005 онд Австралийн Квинслэнд Их сургууль аялал жуулчлалын менежмэнт чиглэлээр магистр
-2015-2016 онд Харвардын их сургуулийн Төрийн удирдлагын сургууль
Нийтийн удирдлагын магистр
МЭРГЭЖИЛ:
-Эдийн засагч, төрийн болон бизнесийн удирдлага
АЖЛЫН ТУРШЛАГА:
-2005 оноос-Глобал удирдагч сангийн тэргүүн
-2007 оноос Глобал удирдагч дээд сургуулийн удирдах зөвлөлийн дарга
-2009-2012 онд Монголын Мянганы сорилтын сангийн дэд захирал
ХЯМРАЛААС ГАРАХ ГАРЦ НЬ МЭДЛЭГТ СУУРИЛСАН ЭДИЙН ЗАСАГ ЮМ
Монголын өнөөгийн эдийн засгийн хямрал, төрийн хямрал юунаас шалтгаалж байна вэ. Энэ асуултад хүмүүс “төрд нэг муу хүн гарч ирснээс болж байна” гэж хариулах нь бий. Ер нь бол үгүй л дээ.
Энд тогтолцоо ярих нь зүйтэй. Монголын эдийн засгийн 80-90 хувь нь одоогоор уул уурхайн салбараас хамаарч байна. 2015 онд гаргасан экспортын багцыг харахад бид нүүрс, зэс л гаргажээ. Энэ нь бидэнд эрсдэлийг авчирдаг. Дэлхийн зах зээлд зэс 8000 ам.доллар байснаа 4000 болохоор манай эдийн засаг давхар савлаж эхэлдэг. Гэтэл Японы жишээг харахад хэдэн мянган төрлийн техник технологи үйлдвэрлэж байна. Түүнийх нь үнэ ханш хэзээ ч унадаггүй, цаг хугацаатай хөл нийлүүлэн хөгжиж байна.
Тэгэхээр бид эдийн засгийн хүрээнд тогтолцоогоо өөрчлөх хэрэгтэй. Зөвхөн уул уурхайд найдах цаг өнгөрчээ гэдгийг шат шатны хүмүүс ойлгоосой. Уул уурхайгаас татгалзаж мэдлэгт суурилсан эдийн засгийг хөгжүүлэх цаг болсон. Тэгвэл бид хэзээ ч эдийн засгийн савлагаанд өртөхгүй дархлаатай болно. Мэдлэг боловсролоороо баялаг бүтээдэг гурван сая хүн бидэнд хэрэгтэй. Мөн Монголын залуус боловсролынхоо төвшингөөр хязгаарлагдахгүй, дэлхийн хаана ч очоод ажиллачихдаг, гэр лүүгээ сар бүр валют явуулчихдаг байхад бид алзахгүй.
Тэгэхээр мэдлэгээрээ сайхан амьдардаг нийгмийг яаж бий болгох вэ гэдэг нь одоогоор нийгмийн гол түлхүүр асуулт болоод байна. Болдог бол энэ асуудал руу төрийн бодлого, бизнесийнхний зорилгыг чиглүүлмээр байна. Би Глобал удирдагч дээд сургууль, “Шинэ зуун” ахлах сургуулийг боловсролын салбарт удирдан чиглүүлж байна. Алсын хараа нь Монголыг уул уурхайд биш мэдлэгт суурилсан эдийн засагт хүргэх юм.
ХЯТАД УЛС ЭДИЙН ЗАСГИЙН АРГААР БИДНИЙГ “ЭЗЭЛЖ” БАЙНА
Англи хэл сургаж, яагаад гадаадад боловсрол эзэмшүүлэх гээд байна гэхээр хүн төрөлхтөн маш хурдан өөрчлөгдөж байна. Энэ явцад англи хэл сураагүйдээ хоцрогдох аюул бий болж байна. Өнөөдөр дэлхий ертөнцөд юу болж байна гэдгийг мэдэхгүй “Би монгол хүн, агуу гүрэн” гээд л суугаад байвал утгагүй. Агуу гэдгээ мэдэхийн тулд эхлээд гадаадтай танилцаж тэндээс харьцуулалт хийх нь мөн чанарыг хувьд чухал юм.
Мөн манай улс Орос, Хятад хоёр том гүрний дунд оршиж байна. Хятад байлдааны биш эдийн засгийн аргаар биднийг “эзэлж” байна. Тэгэхээр бидэнд өрсөлдөх чадвар хэрэгтэй. Өнөөдөр Сингапур гэдэг жижиг улс Хятадын дунд яаж оршин тогтноод байна гэхээр тэд асар өндөр боловсролтой байж чаддаг. Мэдлэгт суурилсан эдийн засагтай болж чадсан. Тэдэнд хэн ч халдаж чадахгүй болж байна. Тэгэхээр бид ч гэсэн мэдлэгт суурилсан боловсрол руу анхаарахгүй бол “эзлэгдэх” аюулд хүрч байна.
Би дахин хэлье. Чанартай боловсролыг бий болгохыг төлөө бүхнээ хийх хэрэгтэй байна. Боловсролын чанарыг төгсөгчдийнх нь ажлын байр, өрсөлдөх чадвар, авч байгаа цалингийнх нь хэмжээгээр тодорхойлдог. Манай боловсролын байдал ямар байгаа билээ, чанартай нэг ч төгсөгч гаргаж чадахгүй байна. Судалгаагаа ч сайн гаргаж чадахгүй байна шүү дээ. Мөн Монгол Улс яг ямар салбараар хөгжих вэ гэдэг нь тодорхойгүй байна. Уул уурхай, хөдөө ахуй, аялал жуулчлал яг аль нь юм бэ.
ХЭРЭВ БИ ЕРӨНХИЙ САЙД БАЙСАН БОЛ...
Миний хийж байгаа зүйл хэдэн мянган хүний амьдралыг эерэгээр өөрчилж чадаж байна гэдэг хүний амьдралын утга учир юм. Энэ талаар би их боддог. Өнөөдөр Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын оронд байсан бол техник технологийн томоохон үйлдвэрлэлийг эх орондоо “урих” байсан.
Технологийн салбарт хэзээ ч үнээ алдахгүй байна. Iphono утас нэг тонн нүүрснээс бараг үнэтэй боллоо. IBM, “Аpple” гээд компаниудыг Монголд ирвэл татвараас нь чөлөөлж өгөөд, монгол хүнийг ажилд авах шаардлага тавина. Ингэж бид дэлхийг урих ёстой. Технологийн компани нь ороод ирэхлээр тэнд хэдэн мянган монгол залуус ажилтай болно, технологийг нь сурч эхэлнэ.
Түүний дараа бид өөрсдийнхөө брэндийн компьютерийг хийнэ. Ингэж дэлхийг урихгүйгээр дэлхийн Монгол Улс болно гэдэг хэцүү юм. Бид өнөөдөр Монголдоо, монголоороо л сэтгээд байвал энэ сэтгэлгээрээ л байна. Тэгэхээр бид яаж дэлхийд гарах вэ гэдгийн гарц нь дэлхийг урих, дэлхийгээс суралцах юм. Чингис хаан ч гэсэн тийм байсан биз дээ. Тэр хэсэгхэн газрыг эзлээд зогсоогүй. Дотогшоогоо харсан биш, гадагшаа сэтгэж байсан гэдгийг нь түүх өгүүлдэг.
Тэр дэлхийд глобалчлал гэдэг зүйлийг бий болгосон. Бид түүхэндээ энэ бүхнийг бүтээж чадсан хэрнээ өнөөдөр хэт их дотогшоогоо харсан, өөрсдийгөө шүтсэн, жалга довны үзлээр хуваагдсан байдалтай боллоо. Уг нь бидний дундаас нэг л хүн төрөөд дэлхийд гараад “Аpple” шиг компанийн эзэн болгох хэмжээний боловсролтой манлайлагч удирдагч болгож чадах юм бол Монгол Улс хөгжлөө.
Сэтгүүлч Т.Батсайхан
Гэрэл зургийг Д.Батбаатар
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
Сэтгэгдэл0
Монголд SAT (Subied test)-д бэлтгэж буй талаар дуулаад, өнгөрсөн жил “Хөгжлийг инженерчлэгч” клубийн хүүхдүүдтэй уулзсан юм. Ямар арга барилаар, юу заадгийг нь сонирхоход тус клуб 18 сарын сургалтдаа 15 настай сурагчдыг элсүүлж, арванхоёрдугаар анги төгсөх жил нь гадаад руу сургахаар явуулдаг байв. Ерөнхий эрдмийн хичээлүүдийг нь 11 дүгээр ангид нь шахаад заачихдаг тул төгсөх ангидаа тэд зөвхөн TOFEL, IELTS, SAT-д л бэлддэг аж. 15-тай гэхэд бүгдийнх нь сэтгэлгээ “задарчихсан”, яг л томчууд шиг ярьж байсныг хараад багштай нь уулзахад доктор Б.Энхтүвшин (“Малыш”) угтсан. Тэрбээр сүүлийн 10 гаруй жил боловсролын салбарт, тэр дундаа хүүхдүүдийг цоо шинэ арга барилаар сурган, хөгжүүлж байгаа юм билээ. Түүнтэй улс төрийн талаар ч яриад амжив. -SAT-ын шалгалт өгөгсдийг зөвхөн Америкт л бэлддэг гэж дуулсан. Та яаж яваад боловсролын салбарт ажиллах болов? -Нэг мэдсэн 12 жил болчихож. Анх хүүхдүүдэд TOFEL зааж байхад амжилтад хүрнэ гэж нэг их найдаагүй. Дараахан нь Боловсролын хүрээлэнгийн докторууд “Хүүхдүүдэд англиар эсээ бичүүлж сургаач” гэж надаас хүссэн. Учир нь нөгөө мундаг шалгалтуудыг өгөхөд эсээ заавал бичүүлдэг. Тэр нь тийм ч амар биш санагдав. Эртний судар бичгүүдэд хуул, товчил, эш тат, холбо гэсэн байдаг. Хүүхдүүдийг эсээ бичүүлэх чадварт сургах эхний техник маань энэ байсан. Бүх сургалт бенч маркаас бүтдэг шүү дээ. Монголоор үүнийг арга зүй, учир зүй, хятадууд техник ба урлаг гэж томъёолдог. Эхлээд бичих, сэтгэхийг заана. Тэд TOFEL гэж юу болохыг ч ойлгохгүй. Англи хэлний хичээл, эсвэл түвшин тогтоох шалгалт мэтээр ойлгодог байсан. Үнэн хэрэгтээ TOFEL бол 21 шинжлэх ухааны талаарх мэдээлэл агуулсан, чадвар тогтоох сургалт шүү дээ. Бусад нь хэлний түвшин тогтоох шалгалт байдаг. Хуулийн сургууль төгсөөд шууд хуульч болдоггүй. МУБИС төгссөн ч багшлах эрхийн шалгалт өгч байж багш болдогтой адил олон улсад мастер, докторантурт сурахын тулд заавал TOFEL өгдөг. БНСУ-д бол бакалаврын диплом бичихийн тулд эхлээд TOFEL-д өндөр оноо авах хэрэгтэй. Тэнцсэн нь диплом бичдэг. Саяхан TOFEL-оор дэлхийд тэргүүлэгчдийг зарлахад БНСУ 87 оноогоор (институт) нэгдүгээрт, удаах байрт ОХУ (бие даан), тэгээд Вьетнам, Хятад, Япон эхний таван байрт орсон. Манай хүүхдүүд одоогоор япончуудтай эн зэрэгцэж байна. Охидын маань олонх нь 90 оноо авдаг. Удахгүй бид дэлхийд тэргүүлэх нь тодорхой. Монгол энэ утгаараа хөгжлийн зам руугаа орсон. Хээл хахууль, байгалийн бохирдол гэж асар их ярьж буй ч боловсрол нэн тэргүүлэх салбар шүү дээ. 2014 оноос хүүхдүүдээ SAT-д бэлдэж, 2015 онд 10 хүүхэд шалгалт өгөхөд Нью-Йоркийнхноос 100 оноогоор илүүрхсэн. Эдний дундаж оноо 1200, Америкийнх 1500 байдаг. Бид 1300 оноо авсан. Уг шалгалтыг жилд дөрвөн удаа авдаг. Хоёрхон оролдоод л АНУ-ын том хотоос дээгүүр гарчихлаа. Өнөө цагт сурагчид шалгалт өгөхөд сургууль үүрэг гүйцэтгэхээ больсон. Бидний мэдэх багш ч үгүй болж, тэднийг дасгалжуулагч гэж байна. Хүүхдүүдийг урагш алхахад одоогийн сургалтын систем, бүтэц, багш нарын чадвар гээд боловсролын тогтолцоо тэр чигтээ тушаа болж байгаа. Харин бид хүүхдүүдэд эрх чөлөө, эрмэлзэл өгсөн. 1989 онд дэлхий даяар ардчилсан хувьсгал өрнөсөн бол өдгөө боловсролын салбарт ийм үе иржээ. Бид энэ цагт АНУ-тай хөл нийлүүлж, SAT өгч байгаа нь гайхамшигтай. Монголд дунджаар улсын сургуулиудын 200 хүүхдээс хоёр, хувийн сургуулиас 26 хүүхдийн хоёр нь л дээрх шалгалтыг өгөх чадвартай байдаг. Энэ жил манай хүүхдүүд SAT өгөөд, 1500 оноо авсан. Ингэснээр АНУ-ын 63.000 сургуулийн нэг болж чадлаа. Монголд 750 сургууль бий. Тэдний нэг нь ч SAT-д бэлдэхгүй байна. Жил ирэх тусам шинэчлэгдэж, улам сонирхолтой болж байгаа. Хүүхдүүд нотлох баримтад тулгуурлан уншиж, бичих аргачлал сурч байна. Өнгөрсөн хугацаанд манай клубээс 220 хүүхэд АНУ-ын топ сургуулиудад тэтгэлгээр сурсан, одоо ч сурч байна. -Танай клубийнхнээс гадна өөр олон хүүхэд гадаадад тэтгэлгээр сурахыг хүсэж, мөрөөдөж байгаа. Ерөнхий боловсролын сургуулиудыг SAT-ын шалгалтад бэлтгэх, сургалтын системд нь нэвтрүүлэх гэж оролдож байв уу? -Бүгд эсэргүүнүүд. Өчнөөн ярьж, хөөцөлдөөд нэмэр болоогүй. Хэрвээ бүтчихвэл би боловсролын сайд болчихно шүү дээ (инээв). Боловсрол бол үнэнийг орлох ухаан, үнэн өөрөө оршин тогтнохын баталгаа. Өөрөөр хэлбэл, боловсрол нь танин мэдэхүйн шинжлэх ухаан. Шинжлэх ухаан нь дотроо байгалийн, нийгмийн гэж ангилагддаг. Байгалийн шинжлэх ухаан нь хэн нэгэн хүн юм бүтээгээд л байхад нийтээрээ үл тоодог хэрнээ үр дүнг нь болохоор хорвоо ертөнцөөрөө хүртдэг. Тэгвэл нийгмийн шинжлэх ухаан гэдэгт бүгдээрээ оролцоод байхад л хамгийн муу шийдвэр гаргадаг. Тэгвэл АНУ, өөр олон улсад ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдээс шалгалт авахдаа “Та энэ хоёр шинжлэх ухааны хаана нь явж байна вэ” гэж асууна. Түүгээр гаргалгаа хийлгэн, ярилцаж, эсээ бичүүлдэг. Харин Монголд цөөн хэдэн юм үзэж, цээжлүүлээд тэрийгээ тест болгочихоод шалгалт гэж андуурдаг. Олон улсад сургалтын системүүд нь дандаа хөтөлбөр хэлбэртэй байдаг. Тухайлбал, 15 настай хүүхдүүд нь PISA-гийн шалгуур хангасан байх ёстой. Өдгөө 64 орны 15 настай, нийт 620 мянган хүүхэд энэ хөтөлбөрийн дагуу суралцаж байна. Тэгвэл ахлах ангийнхны сургалтын хөтөлбөр нь STEAM хэлбэрээр явж байгаа. Шинжлэх ухаан, техник, мэдээлэл, математикаар дагнадаг гэсэн үг. Саяхан би “Математик, физикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай 11 дүгээр сургууль шинэ байрандаа орлоо” гэсэн мэдээ олж уншлаа. Гүнзгийрүүлсэн сургалттай гэх сургууль дэлхийн хаана ч байхгүй. Учир нь бүх сургууль гүнзгий байх ёстой. Тиймээс л манайх хоцроод байгаа юм. Дээрээс нь математикийн 13 сэдэв байна. Задлан шинжлээд үзэхээр хавтгай, огторгуйн геометр, тест нь хаана ч байхгүй агууламжтай явж байх юм. Хамгийн харамсалтай нь хоёр сэдэв огт оргүй. Нэгдүгээрт, магадлалын онол судлахгүйгээр банктай хэзээ ч харилцаж чадахгүй. Хоёрт, статистик мэдэхгүйгээр үнэнийг тогтоож чадахгүй. Сургууль хүний амьдралд танин мэдэхүйн баяслын 10 хувийг л өгдөг. Энэ бүгдийг шалгадаг шалгуур нь SAT юм шүү дээ, уг нь. Би суралцах амжилтын тест гэж орчуулсан. Сургуулиараа, багштай хичээллэсэн хүүхэд SAT өгөөд 400-500, бие дааж бэлдвэл 800 оноо авдаг. 400 оноо авсан хүүхэд бүр сургуульд орж чадна. Харин 800 оноо авсан нь тэтгэлэг авдаг юм. Тэдний тэтгэлэг дээд сургуулийн багшийн цалингаас хэд дахин их гээч. Энэ чадварыг гол төлөв эмэгтэй сурагчид эзэмшиж байна. Америкт систем сургалтад ухаалаг эмэгтэй авчирсан хүнд мөнгөн шагнал өгдөг. Тэнд 15-26 насны эмэгтэйчүүд нийгмийг удирдаж байгаа. Суралцах чадвар, биеэ авч яваа байдал, бусдад үлгэр дуурайл үзүүлэхүйц зэрэг нь тухайн сургуулийг өөд нь татаж буй учраас тэр. Гэтэл монгол сургуулиуд “чухлын өвчтэй” хүмүүсээр дүүрсэн. Тэд бол багш нар. Тэдний хажууд суралцах чадвартай бүсгүй хамаагүй дээгүүр үнэлэгдэж байна. Үүнээс үзвэл нийгмийн хамгийн үнэт баялаг нь эмэгтэй хүн болчихоод буй. Сонгууль ойртож байна. Нийтээрээ хэрхэн яаж оролцох талаар хэлэлцэж байна. Хулгайч нарыг нэгэнт мэдсэн, таньсан. Одоо эмэгтэйчүүддээ төвлөр, тэднийг илүүтэй сонго. УИХ-ын сонгуульд намын жагсаалтаар сонгодог хэвээр байвал эмэгтэйчүүдийг олноор оруулъя гэж уриалмаар байна. -Сонгууль гэснээс Д.Сосорбарам гавьяат саяхан “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлгээр “Шөнө унтаж байхад Америкаас “Мальш” над руу гурван удаа залгасан. “Ардчилсан холбооны 13-аас 10 нь л үлдэнэ. Нэг нь үхсэн, хоёр нь шоронд явна. Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл хоёр С.Зоригийг алсан. Ойлгож байна уу, чи” гэсэн.” Малыш” бол жинхэнэ тагнуулч” гэсэн. Та үнэхээр тагнуулч байсан уу? -Тагнуул гэдэг нь мэдээлэл, тодорхой үйл ажиллагаа, бүтэц, зохион байгуулалт гэсэн гурван зүйлээс бүрддэг. Тагнуулч болохын тулд мастерын хэмжээнд сурч мэргэжил эзэмшин, докторантурт сурахдаа үнэлгээгээ авдаг. Төгс, шуурхай, алдах эрхгүй гүйцэтгэлтэй байх ёстой. Тэгэхээр би хэзээ ч тагнуулын байгууллагад ажиллаж байгаагүй. Цагдаагийн эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн. Үйлдвэр, аж ахуйн газрууд мөнгийг хэрхэн угаадаг, эрх мэдлээ яаж урвуулж буйг судалдаг гэсэн үг. Харин Д.Сосорбарам гавьяат тагнуулыг магтах биш харааж, зүхсэн өнгө аястай ярьсан байсан. Би хилийн цэрэгт дэслэгч цолтой, ахлах офицер байлаа. Гэхдээ миний цалин батальоны захирагчийнхаар бодогдоно. Харин ард түмэнд би Аюулаас хамгаалах яаманд орчуулагч гэж явдаг байсан. Яг нарийндаа 1979 онд Хятад, Оросын хооронд дайн дэгдэх нь тодорхой болж, Монголын хилийн цэргийн отрядуудыг армийн батальоны зохион байгуулалтад оруулж байлаа. Тухайн үед орос хэл сайн мэддэг учраас намайг офицер болгож, байлдааны сургуулилалт хүртэл удирдуулж байсан. Дайн болбол батальонуудыг захирах хэмжээнд гэсэн үг. Тухайн үед дивизийн захирагчийн цалин авч байсан. Дараа нь батальонуудыг байлдааны дивизийн хэлбэрт оруулчихаад хотод ирж, Аюулаас хамгаалах яамны одоогийнхоор бол Хууль сахиулахын их суургуульд удирдах алба хашиж эхэлсэн. Гэхдээ мэдээлэлтэй ажиллахгүй. Дараахан нь Дотоод явдлын яамны академийг онц төгссөн ч их сургуульд багшлах нөхцөл бүрдээгүй. Аюулаас хамгаалах яамнаас гарахынхаа өмнө Хэнтийн Бор-Өндөрт эдийн засгийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын валют хийдэг цорын ганц үйлдвэрийн эдийн засгийн үйл ажиллагааг хариуцаж байсан юм. Энэ үедээ Монголын анхны гүйцэтгэх ажлын сурах бичиг гаргасан. Одоо ч Хууль сахиулахын их сургуульд авлигатай тэмцэх чиглэлээр сургалтын аргачлал бичдэг. “Жамухын эрэлд” номыг маань мэдэх байх. Үүнд авлигатай тэмцэх аргачлалуудыг мастер, докторын хэмжээнд хэрхэн, яаж судлахыг тодорхой заасан байгаа. Ингээд яривал би мэдээлэгч ч биш. Тэгээд ч тагнуул, мэдээлэгч хоёр ямагт зөв талд байдаг. Хоёрт, хуулийн дагуу эрх мэдэлтэй, мөнгө хөрөнгийг данснаас бус захиран зарцуулах эрхтэй. Тагнуул, туршуул үргэлж ялан дийлдэг. Харин би дийлэгдсэн. Навсайтлаа унасан. Энэ бүх үйл ажиллагааг Кремлиэс зохион байгуулсан шүү дээ. Москвагаас тагнуулын групп ирж, МАХН-ыг аврах зорилготой байсан. Тэд чадсан. Гэхдээ 26 жилийн өмнөх бүтэц өнөөдөр худал ярьдаг, хулгай хийдэг болсон. Улс орноо худалдаж байна. Эцэст нь хэлэхэд, бид ардчилал болгож чадаагүй. Ардчиллаас урваж чадсан. -Таныг С.Зориг агсантай ангийн найз байсан гэж дуулсан. Хэрэг нь илэрсэн ч гэж ярьж байна? -Би энэ хэрэгт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг хэзээ ч холбон ярьж байгаагүй. Миний хувийн үнэмшил байдаг юм. Тэр үүнд ямар ч хамаагүй. Харин нөгөө хүнийг нь хамаатуулаад ярьдаг шүү дээ. Малгайны асуудал байгаа. Хүн бүр л мэднэ. Би зүгээр л таамагласан төдий. Харин задаргаа, задлан шинжилгээг нь мэргэжлийн байгууллагууд хийх ёстой. Э.Бат-Үүл өөрийгөө С.Зоригтой сайн найзууд байсан мэтээр ярьдаг. Би ганцхан юм хэлье. Хэзээ ч найз байгаагүй. Харин С.Зориг бид хоёр 23 дугаар сургуулийн нэг ангид, хоёулаа даргын хүүхдүүд гэж дуудуулж явсан. Нийцэх, ярих юм ч ихтэй. Хоёулаа оросоор ярьчихдаг, хамт бүсгүйчүүдтэй нийлнэ. Зөндөө дурсамж байдаг ч би энэ тухай яриад явдаггүй. Би улс төрд С.Зоригийн аллага илэрсэн цагт орно гэж хэлдэг. Учир нь надад харамсах зүйл гарна. Түүнийг хөнөөсөн хүнтэй хамт сууж байхыг үгүйсгэхгүй. Харин одоо миний амьдралд харамсах зүйл байхгүй болсон. Намайг гортигоос гаргасан, шоронд хүртэл суулгасан. Үнэн, С.Зоригийн хэрэг илэрсэн. Одоо илчлэх л дутуу. Тактикийн л асуудал бий байх. Гэхдээ үүнийг улстөржүүлж болохгүй. Улс төр бол сайн, муугийн сонголт. Мууг бид 26 жил сонгосон. -Тэгэхээр та улс төрд орно гэсэн үг үү? -Зах зээлийн эринд их тэнэг хүн найман цаг ажиллана. Би тэнэг биш. Улс төрд орно гэдэг заавал албан тушаалд сууна гэсэн үг биш. Албан тушаал авдаггүй, намын дарга хийж ч болно. Албан тушаал аваад ажиллаж чаддаггүй хүмүүсийг халдаг намын дарга ч байж болно. Гаргалгаа асар их бий. Гэхдээ миний одоогийн ажил улс төрөөс илүү үнэтэй, үр дүнтэй.
Mongold irsen juulchidiin arai cheleetei irseniig ni manai irged alaad nyygdan zygtdag biz dee!!iim hymyyjilgyi ninjin setgelgyi ylas orond gadniihaniig dyydah ni zaanaa ersdeltei syy!!!Mongold hen itgeh be?Yaj itgyyleh be?Negee ardchilsan nam sigee hyyran mehleh yy?Ta nar bitgii solior galzyyrsan nobsnyyd!!!!Sbediin juulchin,angiliin juulchidiig yagaad yunaas bolj amind hyrsen tyhaigaan olon niited tailagnaj daraa demiireleen donsog!!!!HYmyys chini ninjin setgel hyniig hairlah yhaangui boljee!!ene 26jild ardchilsan nam ene Elbegdorjiin yed alan hyadah baidal,hyniig alah yhaan gadnaas orj ireegyi bailgyi dotoroon baih daa!har ayandaa ychir bityyleg yyssen bna!ene bol har nygel?...iimees juulchid abchirna gedeg ta nariin hybid tolgoi gasilgasan asyydal baih aa!