сонин mn
Сэтгэгдэл (46)
/Нэн эртнээс-ХIII зуун/
 
Шар, хар, цагаан арьстан хэний ч болов эртний анхдагч өвөг нь хомосапиенс юм. Мич-бич-бичин хүн-хомосапиенс гэх хувьсал ч гэсэн шар, хар, цагаан арьстны хувьд яг адилхан, нийтлэг, хувьсал хөгжлийн нэг л шугам.
Энэ шугамын төгсгөлд хүн сүрэг, хүн сүргүүд буй болсон. Орчин нөхцлөөсөө хамаараад хүн сүргүүд хувьссаар ойр хоорондоо нилээд ялгаа, онцлог бүхий угсаатнуудыг төрүүлэн гаргажээ. Угсаатнуудын цаашдын хөгжил тусгаар улсуудыг буй болгожээ. Тусгаар улсууд хувьссаар, хөгжсөөр, дайтсаар, найрамдсаар өнөөдрийн 200 гаруй улс орныг бүтээж үлдээжээ. Энэ бол нийт хүн төрөлхтний нэн товч түүх юм.
Угсаатан нэг бүрийн нэн товч түүхийг дээрхийн адилаар бичиж бас болно. Монгол угсаатны хувьд гэхэд л нэн товч түүх нь Монгол хүн, Монгол угсаатан, Монгол Улс гэсэн гурван шугамаар зэрэгцэн өгүүлэгдэх учиртай.
Шар арьстай олон хүн, олон угсаатан буй. Тэд дундаас л Монгол хэлээр ярьдаг бүлэг хүн үүсэж, бусдаас тасран аж төрж, өсөж олширсоорМмонгол угсаатан болон төлөвшжээ. Угсаатан бүр ижилхэн хэлтэй, ижилхэн соёлтой, өөрийн гэсэн газар нутагтай, өөрсдийгөө хамгаалах нэгдмэл эрмэлзэлтэй, ижилхэн зан заншилтай байжээ. Овгийн зохион байгуулалт, аймгуудын зохион байгуулалтаар дамжин угсаатнууд нэгдэж нийлсээр биеэ даасан тусгаар улсуудыг буй болгожээ.
Хүн дүрстэй, сүүлтэй, сүүлгүй олон зүйл сармагчин /мич/ байсны нэгэн салаанд нь бидний өвөг болон орчин үеийн шимпанзегийн өвөг хоёр багтаж байсан бололтой. Энэ салааны цаашдын хувьсгалын явцад бидний өвөг болсон хэсэг нь шимпанзегийн өвгөөс салж арай хурдан явцтай хувьссаар бичин хүн болж хувирчээ. Бичин хүний уураг тархи хөгжсөөр, жин нь нэмэгдсээр оюун ухаант хүнийг буй болгожээ.
Оюун ухаант хүний /хомосапиенсын/ анхны цөм сүрэг нь биеийн үсээ гээж дуусах үедээ шар арьстай байжээ. Цөм сүрэг өсөж олширсоор, цааш цаашдаа жижиг, том сүргүүд болон хуваагдсаар, дэлхийгээр нэг тарж аж төрсөөр амьдрах орчноосоо хамаараад зарим нь хар арьстай, зарим нь цагаан арьстай, зарим нь намхавтар, зарим нь нилээд өндөр болж хувьсчээ.
 
 
 
Анхны цөм сүргийн анх үүссэн газар нутагтаа үлдэж хоцорсон хэсэг нь Азийн шар арьстнууд юм. Тэгэхдээ Азийн шар арьстнуудын өвөг дээдсийн цөм сүрэг нь Монгол угсаатныг төрүүлсэн байх магадлал өндөр байна.
 
 
 
Азийн өндөрлөгт анх үүссэн шар арьстай цөм сүргээс эх авч, цааш цаашдаа өсөөд Ази тивээр тархаж, улмаар Европ, Австрали, Америк, Африк тив рүү нүүдэллэн очиж суурьшсан хүмүүсийн хойчис бол орчин үеийн Европынхон, Негрүүд, Австралийн уугуул иргэд, Америкийн индейчүүд юм. Шар арьстай Ази хүн Африкийн нөхцөлд олон зуун мянган жил амьдрах аваас хар арьстай болдог, харин Европийн нөхцөлд бол цагаан арьстай, Америк тивийн орчинд удах аваас улаан арьстай, Австралид удах аваас аборогенүүд мэт өнгө зүс, нүүр царайтай болдог ажээ. Байгаль-экологийн өөр өөр нөхцөл нь хомосапиенсод элдвээр нөлөөлж зөвхөн арьсны өнгөнд биш биений шугаман хэмжээнд, царай зүсэд, үсний өнгө ба хэмжээ, хэлбэрт нь мөн ихээхэн өөчрлөлт оруулжээ. Ч.Дарвины онолын үүднээс энэ нь гарах л ёстой хувьслууд юм.
Шар арьстнуудаас монголжуу хүн, тэднээс монгол угсаатан, монгол угсааны овог, аймгуудаас Хүннү улс үүсчээ. Хүннү улс хүчирхэгжиж томорсоор Хүннүгийн эзэнт гүрэнг байгуулж Төв Азидаа олон зуун жил ноёрхжээ.
Олон хэл, олон соёл бүхий нүүдэлчдийн том, жижиг олон улсыг хүчлэн нэгтгэсэн эзэнт гүрэн задрах нь зүй тогтол хэрэг билээ.
 
 
 
Гадны, дотоодын олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр Хүннү гүрэн задарч нэг хэсэг нь Европ руу, нөгөө хэсэг нь зүүн өмнөд Ази руу нүүдэллэж, нэг хэсэг нь Хятадтай нэгдэж, үлдэх хэсгийн дундаас монгол Сүмбэ аймаг идэвхижин хүчирхэгжиж Монгол Сүмбэ гүрэнг байгуулжээ. Газар нутаг нь бараг л Хүннү гүрний дайнд хүртлээ томорсон түүхтэй.
 
 
 
Төр засгийн эрх барьж асан сүмбэчүүд хямарч доройтсоноос монгол Нирун аймгийн сурвалжит язгууртнууд тэднийг түлхэн унагаж Их Нирун улсыг байгуулжээ. Их Нирун улсын бүрэлдэхүүнд язгуурын монгол аймгуудын зэрэгцээ түрэг, уйгар, киргиз угсааны нүүдэлчдийн томоохон аймгууд багталцаж байсан ба тэд VI зууны дундуур гэхэд улс төрийн томоохон хүчнүүд болж хувираад байв.
 
 
 
Нируны хаан болон Түрэгийн том язгууртнуудын хооронд гарсан үл ойлголцлын улмаас түрэгүүд зэвсэглэн босож хааны ордныг эзэлж олон зуун хүнийг олзлон авчээ. Түрэгүүд олзлогдогсдыг цаазалж ноёрхлоо тогтоожээ. Гэвч түрэгийн сурвалжит язгууртнуудын хоорондох зөрчил, тэмцэл нь тэдний хүчийг сулруулж Уйгарын босогчдод хаан ширээгээ алджээ. Уйгарууд мөн л өмнөхтэй төсөөтэй шалтгаанаар төр засгийн эрхийг Киргизүүдэд алдсан түүхтэй.
 
 
 
Түрэг, Уйгар, Киргизийн хаанчлалын үед Монгол аймгуудын хүн ам өсөж, аймаг бүр цэрэг, зэвсгийн хувьд хүчирхэгжиж, ханлиг, ванлигийн хэлбэрээр оршин тогтноцгоож, улс төрийн хувьд нэгдэх, Их Нирун улсын үеийн байдлаа эргэж олох эрмэлзлэлд автах болсон байв.
Монгол аймгуудыг хүчлэн нэгтгэж, нэр нөлөөгөө сэргээж, их Монгол улсыг Чингис хаан байгуулжээ.
Өөр өөрсдийн шашин шүтлэгээ дэлхий даяарт ноёрхуулах гэсэн балмад зорилго агуулан талцан дайтах болсон, энх тайвнаар зэрэгцэн орших санал, санаачилгыг үл хэрэгсэн бусад улсын элч төлөөлөгчдийг хүртэл тамлах, цаазлах болсон хүмүүн бусын үйлдлүүдийн эсрэг тэмцэж тулалдсаар Чингис хаан Монголын эзэнт гүрэнг байгуулж, даяаршлын эхлэлийг тавьжээ. Чингэж дэлхий дахины хүн ардууд нэгэн хөлөг онгоцны зорчигчид болсон түүхтэй.
 
 
Судлаач, проффесор Д.Чулуунжав