sonin.mn


Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Т.Намжимтай “Оюу толгойн" гэрээний сэдвээр ярилцлаа.

-УИХ-д “Оюу толгойн” гэрээнд өөрчлөлт оруулах хөдөлгөөн өрнөөд багагүй хугацаа өнгөрлөө. “Оюу толгойн” сэдвээр томоохон судалгаа хийж, ном бичсэн хүний хувьд таны байр суурийг сонирхоё?

-“Оюу толгойн” гэрээний талаар ярьж байгаа хүмүүс бол ерөөсөө л “Оюу толгой”-гоос орох нийт үр ашгийн 34 хувь нь Монголд, 66 хувь нь хөрөнгө оруулагчдад ногдоно гэж ойлгоод байх шиг байна. Үнэн хэрэгтээ Монголын тал борлуулалт хийгдсэний дараа бүх төрлийн албан татварыг авах асуудал гэрээнд тусгагдсан байгаа шүү дээ. Татвар бараг 10-аад нэр төрлөөрөө байгаа.

 

Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албын татвар, Ашигт малтмалын төлбөр гэх мэт. Дараа нь ногдол ашиг 66:34 гэсэн харьцаагаар хуваагдана. Би “Оюу толгой" төслийн бүх материалтай танилцсан, тооцоо хийж үзсэн хүн. Тооцоонууд маань сонинд ч нийтлэгдсэн, номонд ч орсон. Миний тооцоогоор 56 хувь нь Монголын талд ногдохоор байгаа.

 

Бүх албан татвар, ногдол ашиг нийлээд тэр шүү дээ. Тийм учир орлого ашиг 34:66 гэсэн харьцаагаар хуваагдах юм байна гэдэг бол ташаа ойлголт юм. Угаасаа энэ гэрээ тухайн үед хүчин төгөлдөр байсан хуулийн дагуу л хийгдсэн. Тухайн ашигт малтмалын геологи хайгуулын ажлыг аль тал нь хийж, нөөцийг нь тогтоосон байна вэ, тэр тал 66 хувийг эзэмших хуультай.

 

Өөрөөр хэлбэл гадаадын ч бай, дотоодын ч бай компаниуд өөрийхөө зардлаар геологи хайгуулын ажил явуулж, нөөцийг нь тогтоосон бол 66 хувийг, төр 34 хувийг нь эзэмшинэ гэсэн. Хэрвээ улсын зардлаар геологи хайгуулын ажил хийгдэж нөөцийг нь тогтоосон бол 50 хувийг нь Монголын Засгийн газар эзэмшихээр байсан. Тэр дагуу л хийгдсэн. Тэр 30 жил гэдэг хугацаа бол бас хуульд байж байгаа юм л даа.



-Та тэгэхлээр одоогоор гэрээнд өөрчлөлт оруулах асуудлыг ярих болоогүй гэж үзэж байна уу?

-Ер нь хөрөнгө оруулагч тал анхны хөрөнгө оруулсан зардлаа бүрэн нөхөөд тодорхой хугацаагаар ашиг олсны дараа 66:34 гэдэг хувийг өөрчилж, Монголын талын хувийг 50 хүртэл өсгөх асуудал байж болно. Би 2007, 2009 онд энэ гэрээний асуудлыг ярих үед нарийн тооцоо хийгээд сонингуудад том материал нийтлүүлж байсан.

 

Мөн тэр материалуудаа нэгтгээд 2007 , 2009 онд ном хэвлүүлсэн. Энэ хоёр номоо эмхэтгээд 2010 онд нэлээд томоохон хэмжээний номыг Монгол, Англи хэл дээр гаргасан. “Оюу толгойн” цогц төлөвлөгөө, техник, эдийн засгийн үндэслэлийг би бүгдийг нь үзсэн. Англиас Монгол руу орчуулсныг нь ч редакторлаж байлаа. Тийм учир би тэр гэрээг боломжийн болсон гэж үздэг.

 

Дахин хэлэхэд цаашдаа өөрчлөхийн тухайд анхны үр ашгаа өгсний дарагаар Монголын талын хувийг нэмэгдүүлэх асуудал байж болно гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацааны асуудал байгаа юм. “Оюу толгойн" хоёр дахь ээлж нь “гараанаас” гарахад анх ашиглалтад орсноос хойш 6 жилийн хугацаа шаардагдана. Анхны хөрөнгө оруулалтыг одоогоор 6 тэрбум доллар гэж ярьж байна.

 

Гаргасан энэ зардлаа хэдэн жилийн дотор нөхөх вэ гэдэг асуудал бас бий. Тэр 6 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалтаа нөхсний дараагаар хөрөнгө оруулагч тал эрхбиш 4 , 5 жилийн хугацаанд зохих хэмжээний ашиг олох хэрэгтэй л дээ. Зөвхөн анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхвөл боллоо гэж хандаж болохгүй. Нэлээд хэдэн жилийн хугацаа шаардагдана.

 

Тэр үед нь асуудлаа тавьж илүү үндэслэлтэй тооцоотойгоор “Анхны хөрөнгө оруулалт нь ийм байсан шүү. Та нар одоо нөхчихлөө. Бид ногдол ашгийн 66 хувиа авна" гэж хэлж болох юм. 66 хувийн ногдол ашгийн тухайд хамгийн гол нь хөрөнгө оруулалтын 34 хувийг Монголын тал гаргаснаар шийдвэрлэгдэх ёстой шүү дээ. Түүнийг манай тал гаргаж чадаагүй.

 

Анхны хөрөнгө оруулалтыг 3 тэрбум доллар гэж бодож байсан бол одоо 6 тэрбум хүрчихээд байна. Явцын дунд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэж болох л байх. Хэрвээ анхнаасаа 34 хувийн хөрөнгө оруулалтыг манай тал өөрсдөө гаргасан бол асуудал өөр л дөө. Гэтэл гаргаагүй. Нөгөө тал л гаргасан. Тийм учир энэ байдлыг бодолцож үзэх ёстой.

 

Иймээс л би “Оюу толгойн” гэрээнд өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзэж байгаа улстөрчдийг нарийн тооцоо үндэслэлтэй ярьж байна уу, үгүй юү, цээжний багцаагаар 66:34 гэдэг механик харьцаагаар яриад байна уу гэж эргэлзээд байгаа. Ер нь ийм нарийн асуудал дээр маш учиртай хандах ёстой л доо.

 

Яагаад гэвэл “Оюу толгойн'' төсөл ашиглалтад ороод эхэлбэл манай улсын төсөв, сан хөмрөгт ахиухан хувь нэмэр оруулж чадна. Миний тооцоогоор хүчин чадалдаа хүрсэн үед жилд 900 орчим сая долларыг улсын төсөвт оруулах тооцоо бий. Ер нь “Оюу толгойн” төсөл хэрэгжээд, үйлдвэрлэл явагдаад эхлэх нь Монгол Улсын нэр төрд асар их ач холбогдолтой.

 

“За Монголын Оюу толгойн төсөл ирэх оноос ашиглалтад орох нь ээ. Энэ бол Монгол Улс хөгжиж буй том баримт” гэж гадаад ертөнц яриад эхэлнэ шүү дээ. Гадаадынхны хөрөнгө оруулалтыг татах ийм том өөрчлөлт болж байна. Үүнийг бид бодолцох ёстой. Гадаадын их гүрнүүдийн томоохон ашиг сонирхолыг Монголд татах, тэр нь үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлж болох энэ давуу талыг улстөрчид маань ойлгох учиртай юм.

 

Өнгөрөгч намар Японд олон улсын том хурал болсон. Засгийн газар болоод хувийн хэвшлийнхэн оролцсон. Тэр хурал дээр “Оюу толгой” төсөлд асар их ач холбогдол өгч ярьж байна гэсэн. “Монголыг хөгжиж байгаа гэж үзэж байна. Тийм учир хөрөнгө оруулалтын зээл олгож болноо” гэсэн уур амьсгалыг гадаадад буй болгож буй явдал бол том ач холбогдол мөн. Ер нь бол тэр хэдэн хувиасаа илүү ач холбогдолтой гэдгийг ухаарч байх ёстой юм л даа.



-Цахилгааны асуудал шийдвэрлэгдээгүй байгаа нь гэрээний хэрэгжилтэд нөлөөлж байна гэдэг яриа байх юм?

 -“Оюу толгой” төслийн баяжуулах үйлдвэр уг нь энэ онд ашиглалтад орох боломжтой байлаа шүү дээ. Харамсалтай нь цахилгаан байхгүйгээс хойшилчихлоо. Үүнээс болоод “Оюу толгойнхонд” Хятадаас цахилгаан авах гэрээ хийхээс өөр аргагүй болсон бололтой юм. Өндөр хүчдэлийн шугам татах хэлэлцээр хийгдэж байгаа юм билээ. Уг нь 2006 онд “Оюу толгойн” цахилгаан станц барих техник, эдийн засгийн үндэслэл хийгдсэн юм байна лээ.

 

Японы корпорациар хийлгэсэн юм билээ. Гэтэл тэр цахилгаан станц барихыг нь Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам зөвшөөрөөгүй юм. Тийм учир цахилгаан станц баригдаагүй. Үүнээс болоод уурхайн үйлдвэрлэл хойшилчихлоо. Энэ бол туйлын хариуцлагагүй асуудал. Бид хойд хөршөөсөө цахилгаан авдаг байсан бол урдаас авах болж байна. Түүнээс гадна Дулааны цахилгаан станц барихад Өмнөговьд асар их хэмжээний нүүрсний нөөц байгаа шүү дээ.

 


-Засах боломж бий юу?

-Цахилгаан станц барих ёстой. Цахилгаанаас гадна “Оюу толгой” гэдэг тэр үйлдвэр, тосгонд дулааны хэрэгцээ байгаа. Одоо аягүй бол цэвэр дулаан гаргах станц байгуулах асуудал зайлшгүй гарна. Уг нь дулаан, цахилгаан хоёрыг зэрэг үйлдвэрлэдэг станц барьсан бол хэрэгтэй байлаа. Тэгэхлээр Хятадаас хямд цахилгаан аваад, тэр нь хэрэгцээг нь хангаад байвал дулааны станц байгуулах сонирхол “Рио тинто" компанид байхгүй болчихвол яах юм? Тийм байдалд хүрч болно шүү дээ.



-‘‘Хятадаас хямд цахилгаан аваад байгаа учир дахиад өчнөөн хөрөнгө оруулж цахилгаан станц барих шаадлагагүй боллоо” гэвэл яах болж байна вэ?

-Хятадын хойд нутгийг цахилгааны дутагдалтай бүс нутаг гэж үздэг. Таван толгойн коксжих нүүрсийг түшиглэж цахилгаан станц бариад өндөр хүчдэлийн шугамыг Хятад руу татаад хойд бүс нутгийг нь эрчим хүчээр хангах асуудал байж болох байсан. ОХУ-ын Санкт-Петрбург /Ленинград/ хотын зураг төслийн том институтээр 1990 онд хийлгэсэн техник, эдийн засгийн үндэслэлээр тийм тооцоотой байсан юм.

 

Гэтэл 20 жилд бүр эсэргээрээ эрчим хүчээ урдаас авахдаа хүрч байгаа гэдэг бол туйлын хариуцлагагүй асуудал. Өмнөх Эрдэс баялаг, эрдэс баялгийн яамны шийдвэрээс болоод төвөгтэй байдал бий болчихлоо доо.

 


-Та одоо биш нэлээд хэдэн жилийн дараа гэрээнд өөрчлөлт оруулах асуудлыг хөндөх хэрэгтэй гэж ярилаа. Үүнийг улстөрчид хүлээн зөвшөөрөх болов уу?

-Өнөө маргаашдаа биш, яваандаа үйлдвэр ашиглалтад ороод бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад, улмаар Монголын төсөвт юу орох нь вэ гэдгийг бодит байдал дээр дүгнэж үзэж, шинжсэн нөхцөлд, өөрөөр хэлбэл нийт үйлдвэрлэлийн ашиг тус Монголын сан хөмрөгт орж ирнэ гэдгийг эхлээд үзэх хэрэгтэй.

 

Түүнээс хойш ийм эдийн засгийн үр ашигтай нөхцөлд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхөх юм байна гэдгийг тооцож үзэж байгаад тэр шаардаад байгаа хувь эзэмшигчийн харьцааг өөрчлөе гэдэг асуудлыг тавих хэрэгтэй. Одоо эртдэж байна. Энэ бол ганц “Рио тинтод” ч хамаатай асуудал биш.

 

Гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагчид, тоног төхөөрөмж нийлүүлэгчдэд Монголд найдвартай ажиллаж болох юм байна гэдэг тэр итгэл үнэмшлийг төрүүлэх ёстой. Зорилгод нь сэв суулгаж ерөөсөө болохгүй л дээ. Энэ бол үндэсний эрх ашигт ч хамаатай асуудал.



-Дэлхийн эдийн засгийн хямрал айсуй. гэх юм. Яавал хохирол багатай давж гарах вэ?

-Эдийн засгийн хямрал, түүнийг сөрөх, хүндрэлийг даван туулахын тулд тодорхой хэмжээний хуримтлалын фондтой л болох ёстой. Тийм хуримтлалын санг бий болгох гол эх үүсвэр нь мэдээж уул уурхай, боловсруулах үйлдвэр байж таарна.

 

Түүний харьцааг зөв олох хэрэгтэй. Уул уурхайг аль болох оновчтой хэлбэрээр өргөтгөж хөгжүүлэх, түүнийг дагалдсан боловсруулах үйлдвэр байгуулах, жишээлбэл, зэс хайлах үйлдвэр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн технологийг өргөтгөн шинэчлэх хэрэгтэй. Тэр бүс нутагт байгаа төмрийн хүдрийн ордыг ашиглах замаар Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хэмжээг олшруулж дотоодын хэрэгцээгээ хангаад, зарим нэр төрлийн ганг экспортод гаргах боломжийг бодолцох ёстой.

 

Дарханы хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг 3 жил хаягдал төмрөөр ажиллуулж байгаад хоёр дахь ээлжинд ойролцоо байгаа төмрийн хүдрийн ордыг ашиглан ангижруулсан төмрийн үйлдвэр байгуулж Төмөрлөгийн үйлдвэрээ түүхийн эдээр найдвартай хангадаг болгох хэрэгтэй. Анх хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг байгуулж байх үед Японы Иточу, Мицубиши компанитай тэгж тохирсон байсан.

 

Гэтэл сүүлийн 20 жилд ийм ажил хийгдээгүй. Өнөө болтол хаягдал төмрөөр мөлхүүлээд, тэр байтугай хаягдал төмрөө гадагшаа гаргаад бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулж чадаагүй. "100 хувь төрийн мэдлийн үйлдвэр байх үедээ ашиглалтад ороход нь эргэлтийн хөрөнгө өгөөгүй. Уг нь төсвөөс эргэлтийн хөрөнгө өгөх ёстой байсан.

 

Гэтэл анхнаас нь зээлээр мөлхүүлээд цахилгааны төлбөрөө өгч чадахгүйд хүргсэн байхыг нь ч би харж л байлаа. Засгийн газрын гишүүн, Эдийн засгийн асуудал хариуцсан сайд байхдаа би Японы талтай хэлэлцэж тохиролцоод хоёр дахь ээлжийг нь ашиглалтад оруулах талаар хүртэл ярьж байсан хүн. 55-хан сая долларын хөрөнгө оруулалтаар Японы Экспорт, Импорт банкны экспортын зээлээр байгуулсан үйлдвэр л дээ. 

 

Нөгөө талаас эдийн засгийн хямралыг гэтлэхийн тулд томоохон уул уурхайн боловсруулах үйлдвэрт тохирсон дэд бүтцийг бий болгох хэрэгтэй юм. Зүүн тийшээ Чойбалсан, Халх гол,. Нөмрөгөөр төмөр зам тавих, цаашлаад Түмэн голын усан боомт руу орох хэрэгтэй. Тэнд хоёр гурван усан боомт байж байгаа. Үүнийг далайн хоёр дахь гарц болж ашиглах ёстой юм.

 

Коксжих нүүрсийг Япон, Өмнөд Солонгос руу гаргах бас нэг том зах зээлийг эндээс бий болгож болно. Япон жилд 130 сая тонн коксжих нүүрсний хэрэгцээтэй улс. Өмнөд Солонгос 50 сая тоннын хэрэгцээтэй. Тэд нүүрсээ Австралиас их хэмжээгээр авдаг. Монголоос авдаг болгохын тулд саяны миний хэлдэг аргыг ажил хэрэг болгох ёстой. Тяньжиний боомт ачааллаа дийлэхээ больсон өнөө үед оновчтой арга л даа.

 

Энэ мэт бодит эдийн засгийн үндсэн салбаруудыг дорвитой хөгжүүлж, тэр үндсэн дээр дотоодын тогтвортой байдлыг хангах хуримтлалын сан бүрдүүлж байж дэлхийн эдийн засгийн хямралаас гарна. Мөн экспорт, импортын гадаад худалдааны алдагдлыг багасгах асуудалд анхаарах нь чухал. Түүнчлэн томоохон хөгжлийн төслүүдийг хэрэгжүүлэх, газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй байна.

 

Дарханд жилд 20 сая тонн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төлөвлөгөө бэлэн болчихсон байгаа. Санхүүжилтийн эх үүсвэр нь бэлэн. Барилга угсралтын ажлыг нь гүйцэтгэх гүйцэтгэгч нь ч бэлэн. Монголын төрийн өмчийн оролцоотой компани, Японы гурван компани энэ үйлдвэрийг барьж байгуулах, ашиглалтад оруулах гэрээг өнгөрөгч зургадугаар сард байгуулсан юм.

 

2015 онд үйлдвэрийн барилгын ажлыг дуусгаад туршилт тохируулгын ажлыг гүйцэтгээд, 2016 оны хавар ашиглалтад оруулахаар тооцож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн Засгийн газар, УИХ-ын гурван жил хагасын хугацаанд бүрэн ашиглалтад орох бололцоотой. Тэр үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн тооцоогоор улсын төсөвт жилд 470 тэрбум төгрөгийн орлого оруулахаар байгаа юм.

 

Түүгээр ч зогсохгүй энэ бол нэг их наяд төгрөгийн нэмүү өртөг бүтээх, дотоодын бензины борлуулалтын үнийг тогтворжуулах, хямдруулах, экологийн цэвэр бензин шатахуун үйлдвэрлэх, дэлхийн дээд зэргийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төсөл юм. Яваандаа бүрэн ашиглалтад орсон үедээ бол нэг жилийн дараагаас л хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлнэ.

 

Нэг ёсондоо Эрдэнэт, Таван толгойгоос ч илүү ашигтай үйлдвэр болж мэдэх юм. Энэ утгаараа улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангана. 1990 оноос хойш бензин шатахууны тасалдал бий болж, хүнд байдал хэд хэдэн удаа үүссэн шүү дээ. 2011 оны 4-6 сарын хооронд бас л хомсдол бий болсон. Тухайн үөд Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын зөвлөлийн захирал “Монгол ийм байдалд ороод байвал ерөөсөө эдийн засгийн аюулгүй байдалд нь асар их хор нөлөөтэй.

 

Таатай бус нөхцөлд гадаадын хөрөнгө оруулагчид “Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт хийж, уурхай байгуулж болохгүй юм байна гэж ойлгоход хүрнэ. Энэ байдлаас гарах ганц арга бол газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийн хүрээнд ярьж буй Японы нэр бүхий корпорацитай гэрээ байгуулах асуудлаа Монголын тал түргэтгэх явдал юм" гэж дэлхийн томоохон мэдээллийн агентлаг болох Ройтерсоор дамжуулан мэдэгдсэн.

 

Би сонинд орчуулаад тавьж л байсан. Хямралаас гарах, нефть химийн том боловсруулах үйлдвэр байгуулах явдал бол Монголын үндэсний том бахархал байх болно. Дэлхийн бүх улс орны 85 хувь нь дандаа гаднаас бензин импотлодог. Газраа тосоо өөртөө боловсруулж, экспортлодог 30 гаруйхан улс байна. Тэр ч байтугаа зарим нь дотоодын тосоо олборлохгүй нөөцлөөд, импортоор шатахуун авч байна.

 

Манай улс шатахууны хамааралтай гэж ярьдаг хүн олон байх юм. Дэлхий дахинд түүхий тосны хамаарал гэдэг ойлголт байдаггүй. Яагаад гэвэл олон улсын худалдааны дэг журмаар чөлөөтэй арилжаалагддаг, дэлхийн зах зээл дээр үнэ нь тогтоогдог ийм л түүхий эд шүү дээ. Монгол Улс бензин шатахууны хувьд ОХУ-аас хамааралтай гэж ярихыг та бүхэн зөндөө сонссон.

 

ОХУ Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн шүү дээ. Хоорондоо дайны байдалтай улс орнууд л газрын тосоо нийлүүлдэггүй. Бусад улсын хувьд нийлүүлэхгүй байх ёс журам байхгүй. Манай Монголын хувьд хөрш ОХУ-тай сайн хөршийн найрамдалт харилцаатай. Ийм байдлыг ойлгодоггүй хүн манай улстөрд байх юм.

Д.Лхагвадорж
Эх сурвалж: “Геологи Уул Уурхайн Мэдээ”