Монгол цэргийн түүхийн нэг сонирхолтой өнцөг бол Зэвсэгт хүчин дэх цэргийн лам нарын асуудал юм. Монгол оронд бөө мөргөл, буддын шашин дэлгэрсэн тэр цагаас эхлээд цэрэг шашин хоёр ямар нэгэн хэмжээгээр байнга холбогдож түүхийн урт хугацааг туулж иржээ. Дэлхийг эзэлсэн монгол цэргийн ялалтын гайхамшиг нь эх орон, газар нутгаа гэх сэтгэл, үндэстний орших эс оршихуйн тэмцэл, дотоод сэтгэлийн мөн чанар, ааг омог, итгэл үнэмшил билээ. Үүнийг хөгжөөгч нь эд баялаг, алт эрдэнэс бус харин шашин, бөө мөргөл гэдэг нь гарцаагүй мөн. Төрт улс үүсэн бий болсон цагаас эхлэн бөө мөргөл болоод бусад шашинг нийгмээрээ шүтэх болсон бөгөөд энэ хэрээр цэргийн хэрэгт тусгалаа олжээ.
Төрийн их зайран бөө, удгад, буддын шашин дэлгэрсэн сүүл үед лам, хутагт хувилгаад нар монгол цэрэг эрсийн дунд цэрэг-шашны янз бүрийн зан үйлийг үйлдэн сургаал номлолоо айлдаж байсан бөгөөд тэд нэг ёсондоо цэрэг эрсийн сэтгэл зүйч, ёс суртахууныг номлогч, тахилч, мэрэг төлөгч, зоригжуулан дайчлагч, ялалтын охь булаг болох зэрэг олон үүрэг гүйцэтгэж байжээ.
Монгол цэргүүд бүр эрт дээр үед дайн байлдаанд мордохдоо нар сар, тэнгэр од, онгоноо тахин шүтэж, уул овоондоо ялалт хийморио даатган, их хар сүлдээ амилуулан авч явдаг уламжлалтай байсныг баатарлаг туульсад олонтаа дүрслэн өгүүлсэн байдаг. Энэ нь монгол цэргийн шашин шүтлэгийн түүхэн уламжлал маш эртний улбаатайг гэрчилнэ. Эдгээр нь монгол цэрэг ба бөөгийн шашин хоорондоо шүтэн барилдаж, монгол цэргийн ялалт амжилтад бөөгийн шашин багагүй нөлөө үзүүлдэг байсан хэрэг. Өөрөөр хэлбэл их Монгол Улсын цэргийн гайхамшигт ялалт амжилтын нэг үндэс нь тэдний оюун санааны асар их эрч хүч, нэгдмэл цул байдал, итгэл үнэмшил, сэтгэл зүй, ёс суртахууны эрхэм дээд чанар байсан бөгөөд энэ бүхнийг тэтгэн тэжээгч гол үндэс нь бөө мөргөл байсан нь тодорхой юм.
XVI зууны үеэс бөө мөргөл буддын шашинд шахагдан буддын шашин нийгмийн бүхий л давхаргад нэвт шингэн уусаж, тэр дундаа монгол цэргийн үйл хэрэгт гүн ул мөрөө үлдээсэн. Буддын шашин манай улсад дэлгэрснээр хуучны монгол цэргийн уламжлалт баатарлаг эр зориг хүлцэнгүй ноомой зангаар солигдож, аливаа амьтны амь таслах нь нүгэл хэмээн сургаж илд агсамж дархлагчид нь бурхан урлаачид болон хувирсан гашуун түүхтэй. Буддын шашин хэдийгээр монголчуудыг хүлцэнгүй сул дорой болгосон ч гэсэн монголчуудын хувьсгал хийх оюун санааны чиглүүлэгч тойрон хүрээлэн нягтралын нэг үндэс болж өгчээ.
Энэ үйл явц нь XX зуун гараад улам бүр тодоор илэрсэн юм. Манж Чин гүрний нөлөөнд байсан монголчууд XX зуун гараад тусгаар тогтнолын төлөө хэдийнэ сэтгэл шулуудсан бөгөөд VIII Богд Живзундамба хутагтыг тойрон хүрээлэн 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг эхлүүлэн төрт улсаа сэргээн мандуулсан билээ. Ийнхүү Монгол оронд шашин төрийг хослон баригч Богд гэгээний удирдлага дор үндэсний цэргээ сэргээн байгуулах их үйл эхэлжээ.
Богд хаант Монгол Улс анхны таван яамаа байгуулсны нэг нь Цэргийн яам байсан бөгөөд энэ мөчөөс эхлэн шашин цэрэг хоёр хамгийн идэвхтэйгээр холбогдсон юм. Цэргийн бүхий л үйл хэрэгт шашин ямар нэгэн байдлаар бат гүн шингэсэн нь тодорхой харагддаг. Цэргийн дээд удирдлага нь яндагтан мяндагтан, хутагт хувилгаад байж, цэрэгт лам нарын гүйцэтгэх үүрэг ч нэмэгдэх болжээ.
Тухайлбал хутагт хувилгаад нь цэрэг захирсан жанжид болж аян дайнд явах, чойжин лам нар их цэргийг даган хил хязгаарт дайн тулааны талбарт хүрч очих, олон цэрэг эрсийн сүлд хийморийг сэргээн, амь насыг аврах, сэтгэлийн омог хүчийг нь бадраах ном хурж, сахиус тараах, шашны зан үйлийг үйлдэж байв. Тэрчлэн цэргийн хүрээнд туг тахих, мэргэ төлгө буулгах, чойжин буух, сор залах зэрэг зан үйлийг үйлддэг байснаас гадна цэргүүд орой болгон тоо хийж дууссаны дараа нийтээрээ ном хурдаг байжээ. Богд хааны зарлигаар 1911 оноос Буддын шашны догшин чойжин сахиус Жамсран бурханыг Цэргийн яамны шүтээн болгон залсан байна. Энэ сахиус нь буддын шашны чойжин сахиус дотроос ер бусын хүч чадал, ид шидтэйн дээр гартаа илд, нум сум зэрэг зэр зэвсэг агсан, биедээ хөө хуяг өмссөн, сугандаа туг хавчуулж маш олон цэрэг эрсээр хүрээлэгдсэн баатар жанжны дүртэй, эрт цагаас Монголын богд, ихэс дээдсүүдийн болж байсан учир түүнийг ийнхүү Цэргийн яамны бурхан болгон залсан гэдэг. Мөн Хүрээний Баянзүрх хайрханыг Цэргийн яамны тахилгат уул болгон 1911-1928 он хүртэл бүх цэргийн жанжин тугийн хамт тайж байлаа.
Тэрчлэн Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын үед цэргийн туг, хувцсан дээр буддын шашны билгэдэл дүрс, тарни үсгийг дүрслэн бичиж байсан агаад эдгээр нь цэрэг эрсийн сүлд хийморийг бадраах, аюул довтолгооноос аврах, цэргийн хүчийг бадруулахад чиглэгдэж байв. Тухайлбал, Цэргийн яамны туг нь шар өнгөтэй, дундаа соёмбо үсэгтэй, дээд талд нь Ламаадангомбо, дараа нь Санжаадансран, Лүймүддогшин зэрэг төвөд үсэгтэй, улаан өнгийн гурван хэлэн дээр нь ум, аа, хум үсэгтэй байжээ. Цэргүүдийг хил хязгаарт дайн байлдаанд явахад Богд хаан тусгай элч зарж идээ, захиа, адис сахиус зэргийг олон цэрэгт хүргүүлдэг байсан ба энэ нь тэдний сэтгэл санаанд хүчтэй нөлөөлж, урам зоригийг нь сэргээж, Богд гэгээнээс хүртсэн адис, сахиуст бишрэн шүтэж байлдах эрч хүч нь дээшилдэг байв. Жишээ нь, 1913 оны 7 дугаар сард Богд хааны зарлигаар Өвөрмонголд байлдаж явсан дарга, цэрэг нарт чинадын дайсныг дарах хүрд дөрвийг явуулж байсан бол 1914 онд мөн цэргүүдэд 400 ширхэг сахиус явуулж байжээ. Ардын хувьсгал эхлэх үед жанжин Д.Сүхбаатар журамт цэргийг анх байгуулахдаа цэргийн лам хэмээх албан тушаалыг 1921 оны 2 дугаар сард бий болюн цэргийн ламд Ц.Хасбаатарыг томилж, улмаар 3 дугаар сард болсон томилгоогоор Ц.Хасбаатар нэгэн хорооны дарга болсон юм. Энэ нь эртний уламжлал зан үйлийн үргэлжлэл бөгөөд Хиагтыг чөлөөлөхөөс өмнө цэргүүдийн ялан дийлэх үндсийг хөгжөөсөн үйл явдал болсон юм.
Монгол оронд 1921 онд Үндэсний ардчилсан хувьсгал ялж, Ардын засаг тогтон Богд хааны төрийн эрхийг хязгаарлаж хэмжээт эрхт хаанд өргөмжилж, 1924 оноос төр шашны хэргийг тусгаарлаж, уламжлалт буддын шашныг нийгмийн амьдралын бүх хүрээнээс шахан зайлуулах үйл явц өрнөсөн билээ. Гэвч олон арван жилийн турш хэвшин тогтсон итгэл үнэмшил, сүсэг бишрэлийг хүмүүсийн оюун санаанаас арчиж хаяхад багагүй хугацаа шаардсан юм.
Ц.Хасбаатараас хойш Ардын журамт цэрэгт цэргийн лам томилогдолгүй байсаар хэсэг хугацаа өнгөрсөн ч Нийслэл Хүрээг чөлөөлсний дараа байнгын Засгийн газар байгуулагдахын хамт Бүх цэргийн лам хэмээх шинэ албан тушаалыг бий болгож, түүнд урьд нь дайн байлдаанд оролцож цэрэг даан явсан цорж мяндагтай чойжин лам Д.Лосолыг томилон ажиллуулсан байна. Тухайн үед Засгийн газраас Цэргийн явдлын яам, түүний харьяа ангиудын орон тоог батлан мөрдүүлж байсан бөгөөд 1922, 1923, 1924 оны орон тоогоор Бүх цэргийн зөвлөлийн тэргүүлэгч, Цэргийн явдлын яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин, Штабын даргын дараа “Бүх цэргийн лам” дэслэгдэн бичигдэж, түүнд 75 лангийн цалин төсөвлөж байсан нь тэрээр тухайн үедээ цэргийн удирдах бүрэлдэхүүнд албан ёсоор орж байсныг илтгэнэ.
Д.Лосолоос хойш цэргийн лам хэмээх албан тушаалд дахиж хүн томилогдолгүй явсаар 1925 оноос Бүх цэргийн ламын орон тоог танав. Энэ нь МАН, Ардын Засгийн газраас улс орны хөгжлийн цаашдын чиг хандлагын талаар баримталж байсан бодлоготой холбоотой, нөгөө талаар хэмжээт эрхт хаант засаг үгүй болж Бүгд найрамдах засагт шилжсэнтэй холбоотой юм. Улс төрийн их хэлмэгдүүлэлтийн улмаас лам нарыг Зэвсэгт хүчнээс шахан гаргаж, тэр ч бүү хэл аливаа шашны асуудал тархахаас сэргийлж цэрэгт лам нарыг элсүүлэхийг 1930-д оноос эхлэн хориглосон ч шинээр ирэгсдийн ихэнх нь сүсэг бишрэлтэй, бараг 50-60 хувь нь хүзүүндээ сахиус зангиатай, маань унших эрхтэй ирдэг байсан тухай ахмад дайчид дурдатгалдаа бичиж үлдээсэн байдаг. Үүнээс хойш МАХЦ, МАА-д цэргийн лам хэмэсг “орон тоо” үгүй болж Марксизм, Лөнинизмын үзэл санаа дээр тулгуурлан цэргүүдийн оюун бодолд нөлөөлж иржээ. Социализмын үед аливаа бурхан шашны үйл нь хориотой байсаар 1990 он гарсан ч ардчилсан нийгэмд энэ асуудал орхигдсон хэвээр үлджээ. Шинжлэх ухаан, технологийн энэ эрин үед цэргийн лам байх эсэх дээр маргаан гарсаар буй.
Шашны номлол сургаал нь мухар сүсэг мэт ойлгогдох авч шашны зан үйлээр дамжуулан цэрэг эрсийн өөрөө өөртөө итгэл итгэл, эх орон, газар нутгаа гэх сэтгэл зүрх, ухаан санаа, оюун бодлыг хурцлан дайснаа дарах хүч чадал хайрладаг тийм нэг оюун санааны аврал юм. Шашны талаарх хүний үзэл санааг хүчээр өөрчлөх боломжгүй бөгөөд энэ эргээд тэмцэл зөрчилдөөнд хүргэдэг тул зөв бодлогоор чиглүүлэх нь цорын ганц зөв шийдэл болно. Цаашид энэ асуудлаар олон нийтийн санаа бодлыг сонсож, нийгмийн сэтгэл зүйг бэлтгэх, судалгаа, санал асуулга авах гэх мэтээр олон ажил хүлээгдэж байна.
Цэргийн түүх судлалын төвийн дарга, доктор (Ph.D), хошууч Т.Сүхбаатар
Эх сурвалж: "Соёмбо" сонин
Сэтгэгдэл0
Монгол улс даяар ард иргэд коммунист МАН-н дэглэмийг эсэргүүцэж цагаан сонголт хийж эхэллээ. Өнгөрсөн 6 жил тасралтгүй МАН төр удирдаж байхад юмны үнэ өслөө, татвар нэмэгдлээ, өвчин тахал хурдацтай тарж олон сайхан монголчууд үхэж үрэгдлээ. Энэ хэний буруу вэ? ойлгомжтой төр удирдаж байсан коммунист МАН-н буруу. Тэд НД-с 340 тэрбум шамшигдуулсан Ундармааг 40 саяар торгоод суллаа. 2020 онд ЭМ сайд байсан Сарангэрэл(МАН) Олон улсаас ковидын эсрэг тэмц гэж 640 тэрбум долларын тусламж өгсөн мөнгийг тухайн үеийн Сангийн сайд Хүрэлбаатар(МАН, Ерөнхий сайд Хүрэлсүх(МАН) нартай нийлж идээд юунд үрсэн тайлангаа ч гаргалгүй огцорч байна гээд зугтаагаад явцгаасан. Төрийн алба МАН-н гар хөлнүүдээр дүүрч Монгол улсын хөгжил зогслоо. Ард түмний татварын мөнгийг идээд сууж байдаг мафф бий болж. Цагаан сонголт хийж эсэргүүцлээ илэрхийлэе монголчуудаа. Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.
Чи сонгогчдын тархийг угаана гэж бодоо юу??? Санасны чинь гарз гадныхны гар хөл минь
ene toriin haryysaliin chini esreg Hyrelsyh temzsen yum bis yy?mal aa!!!chi yygeeree iluu eer hyn songoosoi gej bodoj bna uu?Hyrelsyh garaad ireh bailgyi dee!!ta nar hedhen hyn Hyrelsyhiin esreg santaachildag baih ikhenh ardyyd Hyrelsyhiin hiiseniig zeb harj baigaa baih syy!!!
Ter narbanchen renbuchiigeer emegtei cerguudee, ter joomnii sahalt lamaar eregtei cerguudee daalgaval Mongol cereg Yl yalagdah nyaguurtai.
Юугаа балайраад унав аа??? Цэргийн ангиудад мөргөлийн өрөө байгуулах нь дутаа юу???
Цэрэгт хамгийн үр дүнтэй нөлөө үзүүлж байсан нь туульч ба бөө нар юм. Туульч нар нь баатарлаг туульсаа уншин жишээ болгож, бөө нар бөмбөрийн дуу тэнгэрийн айлтгалаар зоригжуулдан цөсийг нь хөөргөж хийморийг нь сэргээдэг, айдас эргэлзээг нь арилгаж сэтгэлийг нь шулуутган нэгэн тугийн доор нэгтгэн байлдаанд сэтгэлзүйгээр нь бэлдэж өгдөг байсан болохоос бөөс алж болохгүй гэдэг буддын шашин нэг их шалиагүй ээ. Бараг л амиа бод маягийн юм хийж байсан биз.
1911 оноос хойш төрийн 5 яам болгон шүтээний өргөөтэй байсан бололтой юм билээ Гэхдээ яам бүхэн тус тусдаа тийм тийм бурхан тахиж байжээ гэдгийг нотлох сурвалж огт олддоггүй юм билээ Магадгүй би эрээд олоогүй байж болно Гэтэл 1990 оноос хойш нилээд судлаачийн бүтээлд яам бүхний гол шүтээн нь ямар бурхан байсныг барин тавин дурдах болжээ Үүнийг тун нягтлууштай юм гэж би нэг бус удаа ярьж байсан ,гэвч үл анзаардаг бололтой учир дахин бичив Эрхэм судлаач Т.СҮХБААТАР абугай та үүнийг анзаарахад илүүц бус болов уу хэмээн зориуд бичив
ард түмэн мунхаря ялзарч гүйцээд одоо цэрэг цагдаа хуульчид мунхарах нь дутжээ миний эцэг гурван намын гишүүний батлан даалтаар даалгаж намд элэссэн байв 1906 онд төрсөн хүн багадаа аавынхаа ах ламд шавь орж суралцаад улмаар сонирхон нутаг хошуу дамжин хүрээ орж том ламд шавь орж суралцан гэлэн болжээ Хувьсгал гарахад цэрэг болж лам хүн учир бичиг үсэг амархан сурч цэргийн улаан буланд лоозон хайчилж наах суртал ухуулгын ажил хийсээр улаанбулангийн мэргэжилтэй гармон тоглодог хуучир татдаг болжээ сүүлдээ учиртай гурав далан худалч жүжиг найруулж тоглодог болжээ бүр сүүлдээ чээжээр гүрмийн ном уншдаг лам байсан тул Диалектик материализм Түүхийн материализм Улс тарийн эдийн засгийн ухаан цээзээр мэддэг байв хэнгэрэг цан цохиход сумын төвийн бүх албан хаагчид цугларч улс төрийн оройн сургуулийн хичээлд суудаг байв нэг удаа би асуув марксизм болон чойрын гүрмийн номын аль нь хүчтэй вэ гэж матерлист марксизм гээд буддизм ертөмч хоосон гэхээс цаашгүй гэсэн юм БИД дундах ертанцийн хүмүүс уур мунхаг тачаал гурав байдаг нь үнэн гэсэн
Улс төрийн ажилтанаа л сэргээх зөв байх. Цэргийн лам гэдэг илүү орон тоогоор яах ч билээ...
ene egyyleld gol ni manai chereg har syld hiigeed chagaan suld edniigee saitar tahij ,cheregyydiin hiimori syldiig dotood setgeliig hychirheg yabsaniig egyylsen begeed ene byhen ni Mongol cheregiin tyyhen yneng heljee!tyynees bys?cheregiin hyarand syteen bosgoh gesengyi zaluus aa!!!alibaa ylas yndesten chini chag yeiinhee saardlagaar yi olon tyyhen yndes haragddag yum,ter l baina?Pranzad ch gesen yag enyyn sig oir habiinhaa ylas ornuudtai daind yabj baihdaa Napeolon janjin dalai deeree ireed tenger ryy harj ysuys gegeentenee zalbirch dotooddoo orsoodog tegj baij hedeldeg baisan geed bicheh yum bilee?yyntei yalgaa yun bna!tyyh bol tyyh syy!!!!ezen Chingis haan maani yyl oboon deeree garaad byseen ergeed tenger ryy harj zalbirdag baisan gej 'Nyyz tobchoondoo)bicheestei bii!!!!end chergiin tyyh yarij baina yalgaj salgaj orilzgoo!!!!
400 жил ард түмнээ боолчилсон төвд шарын шашин сүүлийн ардчиллын гучин жилд нэмээд 400нэмэх нь 30 жил=430 жил дахиад цэрэгийг ламд хэдэн жил мөргүүлэх вэ Элбнгдорж монголыг 500 жилээс хэтрэхүй гэсэн гэнэлээ үнэн юм байна одоо зарим хүн 2035 он гэхэд монгол манжид эзлэгдсэн 300 жилээрээ хятадт эзлэгдэх юм ч гэж яридаг ийм л түүхчид бидэнд байна ялгаагүй орсын хүчирхэг болгож байгаа үнэн алдартны шашинд мөргөвөл яасан юм бэ
Эргуу тэнэгуудээ хуучны улс терийн орлогч эвлэлийн уурийн даргаа сэргээ
Shinechilel yu bna ulig bolson tyyh
Тийм байсан гэхдээ одоо цагт дэмий дээ!
МАНЫ ТРОЛЛ ҮХДЭЛҮҮД ТОЛГОЙ ХООСОН ХАРААЛ ЗҮХЭЛ УРСГАХААС ЦААШГҮЙ ЭХ ОРОН ГЭДЭГ ОЙЛГОЛТ БАЙХГҮЙ ЭНХРИЙ ХАЙРТ МАН ГЭДЭГ СҮНСТЭЙ ТРОЛЛУУД НЬ НИЙГМИЙН СҮЛЖЭЭГЭЭР БӨӨН БӨӨН ХАРААЛ ҮХДЭЛ УРСГАНА ТЭГЭХДЭЭ ИД УДАХГҮЙ СҮЙРЭН АЛГА БОЛНО ЦАГ ХУГАЦААНЫ Л ЯВАДАЛ ДАА ХАХА
За за ламхай нарыг албан газар бүрт байрлуулая гэх юм бизлээ