sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Утаагүй дулаан гэр! Ин­гэж  хэлэхэд олон хүн цо­­­чир­дон гайхах биз. Үлгэр битгий яриад бай гэж хэлэх хүн ч гарна. Утаагүй улаан галаа түлж, уургүй улаан цайгаа ча­­наж гэж үлгэр, туульсад өгүүлдэг юм чинь. Гэвч хүн төрөлхтний  түүх дандаа дээшээ, дэв­шил рүү тэмүүлж иржээ. Үл­гэрт гардаг  олон  олон мөрөөдлийг үнэн болгож хэрэгжүүлж чаджээ. 
 
Монгол Улс,  түүний нийс­лэл Улаанбаатарын хувьд тулгамдсан асуудал утаа. Тэр нь  гэрээс үүдэл­тэй. Орчин үеийн тохилог орон сууцаар хүн амаа толгой дараалан хангаж чадаагүй цагт монголчууд гэрт суусаар байх болно. 
 
Гэр бол тийм ч муу муу­хай зүйл огт биш. Ар­хи­текторын гайхамшигт ший­дэл, байгаль орчин­тойгоо гай­халтай зохи­цож нийцсэн  хосгүй нан­дин ховорхон бү­тээл. Тэр үнэн гэдгийг нь ч саяхан дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрчихлөө. Азербайжаны нийслэл Баку хотод болж өнгөр­сөн Дэлхийн биет бус соё­лын өвийн хорооны ху­рал­даанаар монгол гэрийг ЮНЕСКО-гийн дэлхийн биет бус өвд бүртгэн авч батал­гаа­жуул­лаа.
 
Гэр  бол  хүн төрөлхт­ний, түүний до­тор нүү­дэлчин ард түм­нүүдийн түүх, соёлын үнэт өв эрдэнэс гэдгийг хү­лээн зөвшөөрч  байгаа нь энэ. Гэвч гэрийг адлах нь манайд цөөнгүй. Утаа таригч ундарга гэж үздэг. Нийслэл  Улаанбаатар хо­тыг хордуулж бохир­дуу­лагч гэж нэрлэдэг. Хүн амын ихэнх нь гэрт сууж, гал түлж байгаа цагт утаа тортог тасрахгүй гэж үг­лэдэг. Тэр бас үнэний хувьтай. 
 
Өвөлд даарахгүйн тулд иргэд нүүрс түлж л таа­раа. Өөр яах юм. Тэгж яривал гэрээс гарах утааг яаж багасгах вэ гэж ганц өнөөдөр ч ярьж буй биш. Зуун  жилийн  өмнө  нийс­лэл Хүрээнд гарч байсан “Ши­нэ толь хэмээх бичиг” сонины  шарласан хуудсыг сөхөж харахад Хүрээн дэх гэр олширлоо. Утаа май тавьж байна. 
Гэрээ цөөлж, дүнзэн байшин бари­хаа нэмэгдүүлье гэж их соён гэгээ­рүү­лэгч  Жамсрангийн Цэвээн уриалж байсан байдаг.
 
Тэгэхээр энэ  нь дөнгөж өнөөдөр үүсч, цоо ши­нээр босч ирсэн асуу­дал биш болох нь тодорхой байна. Ганц манайхыг ч зовоосон асуудал биш юм. Гучаад жилийн өмнө Хөх хотод очсоноо би тодхон санаж байна. Хөх цэнхэр бус нүүгэлтсэн хав хар хот байв. Хөх хотын захаарх навтгар шавар байшингуудад шахцалдаж суудаг дотор иргэд нь нүүрс түлдэг аж. Яг л өнөөдрийн манай гэр хороо­лолтой адилхан. Гудамжаар нааш цааш хөлхөлдөх хүмүүс нь алчуур, ороолт, амны хаалтаар ам хамраа битүүлж таглана. Хүн бүрийн хөндүүр эмзэг сэдэв, удирдагчийнх нь толгойны ганц өвчин энэ байлаа. Өнгөрсөн жил Хөх хотод ахиад очлоо. Нүдэндээ итгэсэнгүй. 
 
Цэлмэг хөх тэнгэр мэлтийж, алтан шаргал наран нүд гялбуулан гэрэлтэнэ. Утаа униар алга. Хөглөрсөн навтгар дагзнуудаа газрын хөрснөөс арчин цэвэрлэж, тэнгэр баганадсан өндөр өндөр барилгатай хэдэн арван хорооллыг сүндэрлүүлэн босгожээ. Хөх хотын гудамж талбайд битүү мод бут тарьж, алаг цэцэгсийн хүрээлэн, усан оргилуудыг энд тэндгүй буй бол­­госон аж. 
 
Эргэн тойрных нь элсэн толгод, тал хөндийг тариа но­гоо­­ны талбай, ой мод, бут сөө­гөөр булж хучсан байна. Тэнхээ заан хөдөлж хөрөнгө мөнгийг хайр­лалгүй урсгажээ. Элсний нүүдлийг зогсоож, цөлжилтийг хязгаарлаж чадсан байна. Үр дүнд нь Хөх хот дэл­хийн хамгийн цэвэр хотын нэг  болж хувирчээ. Айх аюул түүх болон үлдэж агаар орчин нь цэвэр­шээд хүн зон нуурын цэнгэг усанд хуран цугларах усны шувууд адил Хөх хотын зүг тал бүрээс очих аж. Тэд асуудлыг шийдэж чаджээ. Бид ч гэсэн шийдэх л учиртай. Дутах юун билээ. 
 
Төр засаг, цэцэн цэлмэг ухаантай удирдагчид маань ажиллаагүй биш ажилласаан. Өнгөрсөн 20 жилийн турш өдөр шөнөгүй хөлс дуслуулан хөдөлцгөөсөн. Бүр ханцуй шамлан зүтгэцгээсэн. Хэдэн зуун мянган утаагүй зуух гаднаас оруулж ирж шахлаа. Утаагүй шахмал түлш үйлдвэрлэх гэж олон жилийн турш овсгоо гарган оролдлоо. Налайх, Бага нуурын нүүрсийг шуудайлж вагон вагоноор нь зөөгөөд айл бүрт тарааж хүртэл үзлээ. Нийслэл Улаанбаатар хотын төсвийг нэмэгдүүлж “Цэвэр агаар” төсөлд тэрбум тэрбумаар нь шидлээ. Харамсалтай нь ямар ч үр дүн гарсангүй. 
 
Гэр хорооллын асуудал, ужгирч архагшсан утааны хорыг арилгаж чадсангүй. Сүүлдээ ч сэтгэл, итгэл алдрах тийшээ хандаад явчихлаа. Ямар сайндаа Ерөнхий сайд нь хүртэл надаас үүнийг гурван жилийн дараа асуугаарай, тэгвэл хариулья гэж байх билээ. Үүнийг шийднэ гэдэг үлгэр юм байна гэж боддог хүний тоо өнөөдөр улам бүр нэмэгдэж, эмч мэргэжилтнүүд үгээ барж байна. Энэ байдлаар ахиад хэдэн жил үргэлжилбэл Их тэнгэрт залрах ихэс дээдэс, Улаанбаатарыг тойрсон уул толгодын ам салаадад өвөл зунгүй суух орд харшаа сүн­дэрлүүлсэн цөөхөн баячуудаас бусад нь өвчин зовлонд өвч нэр­вэгдэж ханиалгадаггүй хүнгүй, хатгаагүй уушгигүй болох нь тодорхой боллоо.
 
Гэтэл онц сонин юм болов. Саяхны нэг өдөр УИХ-ын дарга З.Энхболд “Та минь ээ утаа гарга­даггүй, тэгсэн атлаа ду­лаа­наа алд­даггүй гэр байна” гэж теле­визээр хэлэх нь тэр. Түүний энэ үг гэ­рэлт нарны дор гэгээн цагаан өдөр аянга ниргэж, цахилгаан цахих шиг содон сонсогдлоо. Чихэн­дээ итгэсэнгүй. Сониуч зан хөдлөөд маргааш нь “Таван богд” компанийг зорив. Үнэн, худал хоёрын хооронд дөрвөн хуруу зай бий гэж бодлоо. Чихээр сонссондоо итгэл нүдээр үзэхээр зорьж яваа нь энэ.  “Таван богд” группынхэн цэл­гэр том хашаандаа таван хана­тай цагаан гэр босгосон байв. Ян­дан байхгүй нь шууд нүдэнд тусав. Орлоо. 
 
Тоононы гэгээвчийг ва­куум шилээр битүүлжээ. Гэрт цэлмэгхэн, гэгээтэй аж. Зуух алга. Гэрийг тус компанийн хамт олны үйлдвэрлэсэн хонины ноосон дээвэр, туургаар бүржээ. Гэрт нэмэх хорин нэгэн хэмийг зааж байлаа. Хананд агааржуулагч ап­парат байх агаад гэр доторх бохирд­сон агаарыг гадагшлуулж, гаднаас цэвэр агаарыг шүүн дотогш­луул­даг гэнэ. Тийм болохоор тоо­но­ны гэгээвчийг онгойлгох шаард­лага үгүй аж.
 
Шалыг дороос нь цахилгаан гүйлгэн халааж дулаа­цуулжээ. Гэрийг дулаацуулж буй гол эх үүсвэр нь энэ гэнэ. Шөнийн цагаар нэмэх хорин тав, түүнээс дээш хүргэж халаагаад бүтэн өдрөө барьдаг байна. Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа хууль дүрмээр жил бүрийн 11 дүгээр сараас дараа оны дөрөвдүгээр сарын 1 хүр­­тэл шөнийн цагт зарцуулсан цахилгааны хэрэглээний үнийг та­вин хувь хөнгөлдөг ажээ. Үүнийг тооцон бодож үзэхэд гэрийн халаал­тад зориулах нэг сарын цахилгааны үнэ өртөг ойролцоогоор жаран мянган төгрөг болж байна. 
 
Гэтэл гэрт аж төрж буй нэг айл жилд дунджаар таван зуун мянган төгрөгийн нүүрс зарцуулдаг. Нэг тонн нүүрс шатаахад 1.37 тонн нүүрсхүчлийн хий ялгардаг. Өөрөөр хэлбэл шатаасан нүүрснээсээ илүү хэмжээний нүүрсхүчлийн хий үйлдвэрлэдэг гэсэн үг. Гэрт аж төрдөг нэг өрх жилд дунджаар таван тонн нүүрс түлж бараг долоон тонн нүүрс хүчлийн хий ялгаруулан агаар, орчныг бохирдуулдаг байна. 
 
“Таван богд” группынхэн гэрийн дээвэр, туурга хийх хонины ноос боловсруулах үйлдвэр барьж байгуулаад дуусгаж байна. 2014 оны 3 дугаар сард ашиглалтад хүлээлгэн өгнө. Эхний үед жилд дунджаар 1000 тонн ноос боловсруулж угааж цэвэрлэж бэлэн болгоно. Улмаар 2000-3000 тоннд хүргэх юм байна. Тэд хонины ноосыг хольж хооронд нь барьцалдуулах аргыг удтал эрж хайжээ. 
 
Япон, Малайз, Сингапур, Австри... яваагүй газаргүй гэнэ. Япончууд аялагч жуулчлагчдад зориулж бүхэл бүтэн гэр хорооллын зочид буудал байгуулаад, еврейчүүд болохоор  Америкт хүртэл Монгол гэрийн гайхамшгийг үзүүлж гай­хуулж яваа ажээ. Тэд, ер нь гаднынхан нэг л зүйлд гол анхаар­лаа хандуулжээ.
 
Энэ нь ганц гэрт төдийгүй орчин үеийн бүх бай­шин барилгад шууд хамаатай асуудал юм байна. XXI зууны хот байгуулалтын тулгамдсан гол асуу­дал болж хувираад байгаа аж. Дулааныг удтал хадгалж чад­даг, гадагш алддаггүй ямар хана, туурга, дээвэр байж болох вэ гэсэн асуулт. Эрчим хүчийг хэм­нэх, хэмнэлттэй зарцуулахад амин чухал ач холбогдолтой. 
 
Энд тэндгүй янз бүрийн сорил туршилт хийж үзжээ. Ингээд хонины ноос шиг дулааныг найдвартай хадгалж барьж чаддаг зүйл үгүй болох нь тогтоогджээ. Австри зэрэг улс оронд амжилтай хэрэгжүүлж бүх байшин барилгынхаа хана, дээврийг хо­нины ноосон бүтээгдэхүүнээр дотор­лон дулаалаад эхэлчихжээ.
 
Үр дүн нь гайхалтай байгаа юм байна. Хонины ноосоор доторлож дулаалсан хана, туурга, дээвэр зуун жилийн настай, элдэв үнэр танаргүй, хорхой шавьж иддэггүй нь нотлогджээ. Үүнийгээ XXI  зууны европын барилгын технологид гарч байгаа үндсэн нэг дэвшил, эрчим хүчний зарцуулалтыг үлэмж хэм­жээгээр багасгаж, агаарын бохирд­лыг бууруулсан хосгүй ховорхон арга зам мөн гэж үзсэн байна. 
 
Европчууд энэ аргыг байр байшинд хэрэглэж болж байгаа юм чинь бид уламжлалт гэртээ нэвтрүүлж утааг бууруулж яагаад болохгүй байх билээ гэж “Таван богд” группынхэн бодолхийлсэн байна. 
 
Монголд  Улаанбаатар хо­тод гэхэд 83 мянга 900 айл гэрт сууж байна. Зөвхөн гэрт тө­дийгүй байшин барилгын хана дээв­рийг доторлож дулаалах давхар давхар ач холбогдолтойг ч  тооцоолжээ. Бурханы авралаар Монгол орон мал аж ахуйн орон. 17.9 сая толгой хоньтой. 
 
Сүүлийн хориод жилд хэнд ч хэрэггүй, авч ашиглах эзэнгүй шахам хот, билчээрээр ил задгай хөглөрч хаягдаж байсан ноосыг улсын хэмжээгээр нийлүүлж нэгтгэвэл 25 тоннд хүрэх юм байна. Ганц нэг жилийн өмнөөс л улс үүнд анхаарч шинэ бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн. Зөвхөн 2013 онд 189 хоршоо, аж ахуйн нэгж, үйлдвэрийн  худалдан авсан ноосны хэмжээ 18.8 тоннд хүрчээ. 800 гаруй тонн хонины ноос биржээр арилжаалагдаж экс­портлогдсон мэдээ байна. Энэ их ноосыг боловсруулж ашиглах ёстой билээ. 
 
“Таван богд” группынхний шинээр барьж байгуулсан хонины ноос боловсруулах үйлдвэрийн ач холбогдол чухам үүнд оршиж байна. Тэд хана, туурга, дээврийг доторлох хонины ноосыг хооронд нь наалдуулан барьцалдуулах аргыг олж чаджээ. Галд шатаж дүрэл­зэхгүй, зөвхөн умлах галд тэсвэртэйд тооцогдож буй гэнэ. Эл асуудлыг дагнан судалж буй нэг эрдэм шинжилгээний байгууллага бүтэн таван жил ажиллаж буй боловч хараахан эцсийн хариуг гаргаж чадаагүй байгаа сурагтай. 
 
УИХ-ын дарга З.Энхболд “Таван богд” группынхний утаагүй дулаан гэрийн тухай шинэ санаачилгыг өндрөөр үнэлжээ. Улаанбаатар хо­тын дарга нарт үүрэг даалгавар өгч Чингисийн талбайд ил задгай барьж түмэн олонд үзүүлж харуу­лахыг зөвлөмж болгосон байна. Монгол хүнд нэг өвөрмөц зан чанар бий. Чихээр сонссондоо барагтай бол итгэдэггүй, нүдээр үзэж байж сая үнэмшдэг. Үнэрлэж, тэмтэрч, барилж үзэж байж сэтгэл ханадаг.
 
Тэгэхээр УИХ-ын дарга уншигч танд тэр бололцоог нь олгохоор шийджээ. Миний энэ эргэцүүлэл өгүүллийг нийтлэгдэх үед утаагүй дулаан гэрийг төв талбай дээр барьчихсан байх биз гэж найднам. Та очоод нүдээрээ хараарай. 
 
Өгүүллийнхээ эцэст эл санаа­чилгын эзний тухай цөөн үг хэлье. Цагаачийн Баатарсайхан хэмээх дэндүү даруухан хүү бий. Хийж бүтээхийн төлөө төрсөн энэ бизнесмен  20-иод жилийн өмнө ямааны ноолууран бүтээгдэхүүний “Говь” үйлдвэрийг хөл дээр нь босгосон нэгэн. Одоо бренд бүтээгдэхүүнүүд нь Монголд төдийгүй дэлхийгээр нэг таржээ. Бас Улаанбаатар хотноо “Улаанбаатар принт” хэмээх өндөр хүчин чадалтай хүчирхэг хэвлэх үйлд­вэрийг ч тэр байгуулсан юм. Таван өнгөөр зэрэг хэвлэдэг, хэвэл­мэл бүтээгдэхүүнүүд нь аль хэдийнэ бүгдэд танил болжээ. 
 
“Кемпински” хэмээх зочид буудалтай, тэнд нь олон улсын хэмжээний хурал цуг­лаан байнга болж байдаг, гадных­ны нүүрийг тахалдаг цөөхөн бууд­лын нэгэнд тооцогддог. Дар­хан-Уул аймагт байгуулсан үндэс­ний гурилын үйлдвэр нь Монгол­доо толгой цохих боллоо. Өнөөдөр утаагүй дулаан гэрийг ард түмэндээ санал болгож байна. Энэ мэтээр хэлэх юм бишгүй. 
 
1999 онд би “Тэрбумтан” хэ­мээх романаа уншигчиддаа өргөн барьсан юм. Монголын нийгмийн тавцнаа тодрон товойн гарч ирж буй үндэсний хөрөнгөтний дүр төрхийг бүтээх гэж оролдсон. “Буян”-гийн Жагаагаас эхлээд “Цагаан лавай”-н Баяндалай хүртэл мөн ч олон хүнтэй уулзаж учирсан даа. Бизнесчдэд шингээстэй байж болох өвөрмөц содон шинж төрх, нийтлэг дүр төрхийг эрж хайж явсан ухаан нь тэр.
 
Зовж зүдэж явж Яримпил гэдэг хархүүгийн дүрийг босгож билээ. Уншигчид ам сайтай угтсан. Утга зохиолын их шүүмжлэгч Ц.Хасбаатар, Х.Сампилдэндэвээс эхлээд нэг биш мэргэжилтнүүд урмын үгээр мялаасан. Одоо эргээд бодоход бизнесч Ц.Баатарсайхан шиг жинхэнэ эх оронч бүтээн бай­гуулагчдын эрэлд хатаж яв­сан юм байна. Миний мөрөөдөл талаар өнгөрсөнгүйд баярланам. 
 
Үндэсний хөрөнгөлөг, эх оронч сэтгэлгээтэй бизнесчид өсч өндийж эхэлж байгаа юм байна. Эдний гарт эх орны хөгжлийн ирээдүй бий. Тэднийг бүх талаар дэмжих хэрэгтэй. Тэргүүн ээлжинд утаагүй дулаан гэр төслийг нь  хөхиүлэн дэмжмээр байна. УИХ-ын дарга дэмжлээ. Бусад нь яадаг бол, харцгаая бүгдээрээ. 
 
(МУСГЗ, зохиолч, сэтгүүлч) Т.Баасансүрэн 
 
Эх сурвалж: