sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Баян-Өлгий /МОНЦАМЭ/. ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн Баян-Өлгий аймаг дахь салбарын захирал, хэл шинжлэлийн ухааны доктор Гагаагийн Золбаяртай Монголын тува иргэдийн нийгмийн амьдрал, Тува судлалын асуудлуудаар ярилцлаа.
 
-Та уг байгууллагын захирлаар олон жил ажиллаж байна. Байгууллагын өнөөгийн байдал, үйл ажиллагааны талаар ярилцлагаа эхлүүлье?
 
 -Манай байгууллагаа ШУА-ийн харьяа Баян-Өлгий аймаг дахь Нийгэм, эдийн засгийн судалгааны төв гэсэн нэртэйгээр анх байгуулагдаж байсан. Түүх, угсаатны зүй, хэл шинжлэлийн салбар, байгалийн шинжлэл, экологийн салбар, эдийн засгийн салбар гэсэн гурван салбартайгаа 2015 он хүртэл ажиллаж ирсэн юм. Хамгийн оргил үедээ 18 ажилтантай ажиллаж байлаа. Тус аймгийн нутаг дэвсгэрт амьдардаг үндэстэн ястнуудын түүх, хэл, соёл, угсаатны зүй, зан заншил, биет болон биет бус соёлыг өвүүдийг онцгойлон судалж, энэ чиглэлээр хэд хэдэн бүтээл гаргасан. Мөн Монгол Алтайн нурууны ургамалжилт, байгаль экологийн бүтэц, тогтоц, Монгол Алтайн нурууны эко системийг судалж, бүтээлүүд гаргалаа. Харамсалтай нь 2015 онд өмнөх Засгийн газар эрдэмтдийн саналыг авалгүйгээр Баян-Өлгий аймаг дахь Нийгэм эдийн засгийн судалгааны төвийг татан буулгаж, Философийн хүрээлэнтэй нэгтгэсэн. Судалгааны чиглэл, зорилго шал өөр байгууллагын харьяанд ажиллаж байна. Урьд нь байсан 2 салбар маань байхгүй болсон. Одоо цөөн хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн аймаг дахь салбар гэсэн нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байна.
 
-Одоо ямар судалгааны ажлууд дээр төвлөрч ажиллаж байна?
 
-Бид одоо Ховд голын сав газрын байгалийн зэрлэг чацарганын талаар судалгаа явуулж байгаа. Энэ судалгаа маань 2017 онд багтаан дуусах ёстой. Уг ажлыг БНХАУ-ын Алтай аймгийн эрдэмтэд болон Увс аймгийн Ургамал судлалын хүрээлэнтэй хамтран хийж байна. Дараагийн судалгаа бол Монголын тувагийн угсаатны зүйн судалгаа юм. Тувагийн угсаатны зүйн судалгаа өнөөдөр хүртэл дорвитой хийгдээгүй иржээ. Бид өмнө нь Монголын казах болон урианхайн угсаатны зүйг судалж, ном болгож хэвлүүлж байсан. Олон нийтийн зүгээс уг судалгааны ажлуудад сайшаалтай хандаж, өндөр үнэлгээ өгсөн юм.
 
-Аливаа судалгааны ажлыг хийхийн тулд хөрөнгө мөнгө шаардагдах нь гарцаагүй. Энэ асуудлыг яаж шийдэж байгаа вэ?
 
-Энэ жилээс шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний зардлыг маш их хэмжээгээр танасан. Манай байгууллагад ямар нэгэн эрдэм шинжилгээний зардал байхгүй. Өөрсдийн танил тал, боломжтой сувгуудыг ашиглаад судалгаагаа хийж байна. Учир нь бид одоо хийж байгаа судалгааны үр дүнг яаралтай гаргаж, дараагийн судалгаандаа орох ёстой.
 
 -Шинжлэх ухааны байгууллагыг орон нутгаас хэр дэмжиж байна?
 
 -Одоогоор бодит дэмжлэг үзүүлсэн асуудал байхгүй байна.
 
-Та 1998 онд "Монгол дахь Тува угсаатны аман зохиолын төрөл зүйлийн бүрэлдэхүүн, онцлог" сэдвээр дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан хүний хувьд өнөөдөр манай улсад Тува судлалын ажил хэр зэрэг явж байна гэж боддог вэ?
 
-Монгол Улсад Тува судлал 1985 оноос үүсч бий болсон. Тухайн үед Монгол судлалын хүрээнд манай орны бүх үндэстэн ястан, угсаатнуудыг судлах зорилго тавьсан байна. Тус салбарын анхны эрдэмтдээс бол академич Л.Болд, Х.Сампилдэндэв, Д.Цэрэнсодном нарыг нэрлэж болно. Тэдний дараа олон эрдэмтэд төрөн гарч, Тува судлалыг тал талаас нь судлах оролдлогууд эхэлсэн юм. МУИС-ийн эрдэмтэн Б.Мөнхцэцэг энэ чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан. Түүхийн хүрээлэнгийн Угсаатны зүйн тасгийн эрхлэгч Б.Баатархүү Монголын тувагийн угсаатны соёл сэдвээр докторын зэрэг хамгааллаа. МУИС-ийн багш Д.Баасанбат монгол-тува бичгийн хэлний дундын үгний судалгааг хийсэн байгаа. Мөн 2015 онд Төв архивд байгаа тувачуудын түүх, соёлтой холбоотой асуудлуудыг нэгтгээд «Алтайн тувачуудын цадиг оршив» гэдэг бүтээлийг гаргаад Монгол Улс даяр оршин сууж байгаа тувачуудад тараасан юм. Мөн манай аймгийн Цэнгэл сумаас гарсан тувачуудын хэл, аман зохиолыг судалж буй эрдэмтэд байгаа. Х.Гансүх доктор маань тува хэлний талаар судалгаа явуулж байна. Тус сумаас гарсан Баярсайхан гэдэг залуу «Тувачуудын мал аж ахуйд холбогдолтой үг, хэллэг» сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан байгаа.
 
-Тува үндэстнийг зарим эрдэмтэд түрэг гаралтай гэдэг. Зарим судлаачид монгол угсаатнуудын жагсаалтад багтаадаг. Уг асуудал сүүлийн үеийн судалгаануудад хэр зэрэг хөндөгдөж байгаа бол?
 
-ОХУ-ын Тува Улсын эрдэмтэд генетикийн судалгаа хийсэн байна. Судалгааны үр дүнгээр тувачуудын ДНК монголчуудын ДНК-тай 99 хувь тохирч байгаа нь тогтоогдож, олон жилийн маргааныг эцэслэсэн юм. Хэл бол түүхийн явцад бий болдог зүйл. Казах, монгол, тува хэлийн аль нь эхэлж үүссэн вэ? Тува, монгол хэл хоорондоо төрөл хэл үү? Тува, казах хэл нь төрөл хэл үү гэдгийг тогтооход маш олон жилийн шинжлэх ухааны судалгаа шаардагдана. Тува хэл бол казах хэлтэй ч, монгол хэлтэй ч төрөл хэл. Аль алины ч дунд нь байдаг. Тийм учраас хэлээр нь аваад тухайн үндэстний гарал үүслийг тогтоох хэцүү юм.
 
 -Тувачуудын шашин шүтлэгийн талаар ярихгүй юу?
 
 -Тувачууд бол эрт дээр үеэс бөө мөргөлийг шүтэж ирсэн. 1850-иад оноос шарын шашинд орсон. Нэг хэсэг нь шарын шашнаа, ихэнх хэсэг нь бөө мөргөлөө шүтэж байна.
 
 -Сая та тувагийн ард түмэн генетикийн судалгаагаар монгол угсаатан болох нь тогтоогдсон гэлээ. Аль үеэс энэ харилцаа эхэлсэн гэж үздэг вэ?
 
-Хятадын түүхэнд ойн иргэд, талын иргэдийн талаар бичигдсэн байдаг. «Кумоси» нар гэж тэмдэглэгдсэн. Түүхэнд зарим үед ил гарч ирээд, зарим үед далд орчихдог. Кумоси нарыг монголчууд бидний өвөг дээдэс хэмээн ярьдаг. Зарим эрдэмтэд бол тэднийг урианхайчуудын өвөг дээдэс гэж батлаад бичээд байна. Манай тувачууд бас өөрсдийнхөө түүхийг судлах явцад кумоси нарыг өвөг дээдсээ хэмээн үздэг болсон. ІХ зуунаас тувачуудын нэр түүхэнд бүдгэрээд, ХІІ зуунд гараад ирсэн байдаг. Энэ хооронд кумоси нэрээр байсан уу, эсвэл Уйгар, Хиданы хаант улсуудын эрхшээлд байсан уу гэдэг асуудал тодорхой бус. Тувачуудын нэр XVIII зууны үед бас түүхэн дээр алга болчихдог. Учир нь Манжийн хааны үед Алтайн уулсыг нутаглаж байсан тувачуудыг Алтайн урианхайчууд, Тагна ууланд нутаглаж байсныг нь Тагнын урианхайчууд гэж гаднаас нь нэрлэсэн байдаг юм. Үүнээс болж ХХ зууны эхэн хүртэл түүхийн судруудад Тува гэдэг нэр нэг их тааралддаггүй.  Урианхай нэрийн доор явж ирсэн.
 
-Хөвсгөлийн цаатан иргэд тувачуудтай хэр зэрэг холбоотой вэ?
 
-Цаатнууд бол тувагийн нэг салбар л даа. Казах үндэстний аргын, найман, хэрэйд гэж дотроо хуваагддагтай адилхан юм.
 
-Хэл, зан заншилд нь ялгаа бий юу?
 
-Бага зэрэг ялгаа байдаг. Тува үндэстэнд хоёр том соёл байдаг. Нэг нь тайгын соёл. Тайгад төрж, цаа буга маллан, ан агнаж, бүх насаараа тайгад амьдарч байгаа цаатан-тувагийн соёл үүнд хамаардаг. Нөгөөдөх нь талын соёл юм.
 
-Хэдэн жилийн өмнө нь Хятадын Алтай аймгийн Ханаас гэдэг газарт амьдардаг тува иргэдтэй уулзаж байлаа. Хятадад байгаа тува иргэдийн талаар ярихгүй юу?
 
-Алтайн урианхайн Ёст гүний хошуу гэж байсан. Манай хошууны нутаг дэвсгэрийн багахан хэсэг нь Ховд голын хөндий юм. Ихэнх нь Ханаас, Цагаан хав, Улаан хав, Буурчин гэдэг газрууд байжээ. 1910 онд Манжууд Ховдын хязгаарыг 2 хувааж, Алтайн цаад талд байгаа нутгийг Алтайн хязгаар, наашаа харсан хэсгийг Ховдын хязгаар гэж хуваасан. Үүнийг дагаад манай хошуун бас 2 хуваагдсан байна. 1912 онд хошуу бүхлээрээ Монголын төрийг дагаж орсон байдаг. 1918 онд Монголын автономит эрхийг устгаад, Шар сүмд хятадын цэргийн хүч олноор төвлөрсөн. Тэгээд Алтайн цаашаа харсан хэсгийг хүн ардын хамт Хятадын нутаг хэмээн зарласан байдаг. 1921 онд хоёр улсын хилийг тогтооход тус нутаг Хятадын хилд оржээ.  Ингээд л харьцаа тасарсан даа.
 
 -Монгол Улсад амьдарч байгаа тува иргэдийн тоо хэд вэ?
 
-2010 оны хүн ам, орон сууцны тооллогод манай улсын тува иргэдийн тоог 5169 гэж заасан байна лээ. 1963 онд гарсан «Справочник МНР»-бүтээлд манай улсад 20 мянган тува хүн байдаг талаар бичсэн байдаг. Мөн 1944 оны хүн амын тооллогод Цэнгэл хайрхан сумд 4500 тува хүн тоологджээ. Тэгээд 1965 оноос ийш тийшээ нүүж эхэлжээ. Дорнод аймгийн Халх гол сумын Буйр нуурын загасны сангийн аж ахуй, Хэнтий аймгийн Бэрхийн уурхай, Налайхын нүүрсний уурхай болон 70-аад оноос эхэлсэн атар газрыг эзэмших хөдөлгөөн гээд эх орны маань өнцөг булан бүрд тархан ажиллажээ. Тэр үед төр засгийн зүгээс ийм ажлуудад орон нутгаас залуусыг маш олноор татан оролцуулж байсан. Төв аймгийн Заамар сумд л гэхэд 100 өрх очиж байсан түүхтэй. Мөн Батсүмбэр сумд 80 өрх нүүж очих жишээтэй. Сэлэнгэ аймгийн Зүүнбүрэн сумд 10 жилийн дотор 250-иад өрх нүүжээ. Одоо Цэнгэл сумд 1500 орчим л тува иргэн үлдсэн байгаа. 
 
-Тувачуудын  тоо буурсан шалтгаан юу вэ?
 
-Бид өнгөрсөн жил судалгаа хийж үзсэн юм. Судалгааны дүнгээс харахад манай Цэнгэл сумын тува өрхүүдийн өнөөдөр ихэвчлэн 4-6 ам бүлтэй байгаа аж. 1990 оны судалгаанд 7-9 ам бүлтэй байжээ. Ийнхүү 20-иод жилийн дараа ихэвчлэн 4 ам бүлтэй, олон бол 6 ам бүлтэй болж буурчээ. Ховд аймгийн Буянт сумд бас тува иргэд амьдардаг юм. Алтайн тувачуудын зарим хэсэг нь  1944 онд энд ирж суурьшсан байдаг. Манай судалгаанд Ховд аймагт 1500 тува хүн байгаа талаар дурдагдсан. Тэрнээс 800 хүн өөрийгөө тува гэж хүлээн зөвшөөрч байна. Үлдсэн 700 хүн иргэний үнэмлэхээ бичүүлэхдээ захчин, мянгад, г.м. өөр овог авсан байна. Эдгээр хүмүүсээс овгоо яагаад өөрчлөх болов гэж асуухад: «Тува гэхээр биднийг ажил төрөлд авахгүй. Тува хэлийг мэдэхгүй учир заавал тува овог авах шаардлагагүй. Ээжийнхээ овгийг авсан» гэх мэтээр хариулсан байдаг. Ийм асуудлууд тувачуудын тоо буурахад нөлөөлж байгаа гэж бодож байна. Нөгөө талаар төвийн аймгуудад шилжсэн хүмүүс монголчуудын адил Боржигон овгийг ихээр сонгосон байдаг. Ер нь монголчуудын тавны нэг нь Боржигон овогтон гэсэн онигоо байдаг шүү дээ.
 
-Цэнгэл сумын Тува бага сургуулийн үйл ажиллагаа ямархуу явагдаж байна?
 
-Боловсролын яамны сайдын тушаал гараад сурах бичгүүд нь тува хэлээр хэвлэгдээд гарч байна. Энэ жил гурав дахь сурах бичиг хэвлэгдэж байгаа ч үр дүн бага байгаа. Сургуулийн байрыг засварлах, халуун ус барих, доторх тавилга, эд хогшлыг нь сайжруулах ажлууд хийгдэж байх шиг байна. Хамгийн тулгамдсан асуудал бол тува хэлээр хичээл зааж байгаа багш нарын хэлний мэдлэгийг сайжруулах явдал юм. Тува хэл, уран зохиолын хичээл болж байгаа. Харин урьд нь газар зүй, математик, түүх зэрэг хичээлүүдийг тува хэлээр зааж байсан туршлага байхгүй учраас асуудлууд гарч байх шиг байна. Жишээлбэл, багш нар мэдэхгүй үгээ монголоор заачихдаг. Үүнийг хүүхэд багшийн хэлснээр хүлээж авчихдаг тул дараа нь тува хэлээр язгуураар сэргээж заах хүндрэлтэй юм. Уг асуудлыг Х.Гансүх доктор салбарын яамд тавьж, нааштай шийдвэрлүүлэхээр ажиллаж байна.
 
-Багш нарын мэргэжлийг дээшлүүлэх, нэмэлт сурах бичгээр хангах чиглэлээр ОХУ-ын Тува улстай хамтарч ажиллах боломж байна юу?
 
-Тэдний сурах бичигт орос хэлийг түлхүү оруулчихсан байна. Сургалтын стандарт бас таарахгүй. 1990-ээд онд сурах бичиг авч ирж байсан ч үр дүнд хүрээгүй. Тийм учраас байгаа хөрсөн дээрээ нутгийн тувачуудын хэлний онцлогт нийцүүлэн асуудлыг шийдэх хэрэгтэй байна. Нөгөө талаар тэдний хэл манай тувачуудын хэлнээс тасраад 300 орчим жил болсон. Дуудлагын ялгаа үгийн утгын ялгаа байна. Тус улстай боловсрол, соёл, урлагийн салбарт нягт холбоотой ажиллаж байгаа. Жил бүр оюутнууд сургаж байна. Гэхдээ манай залуучууд тэнд гэр бүл болох, ажилд орох зэргээр үлдчихдэг асуудал ихээр гардаг.
 
-Тува судлалын чиглэлээр бэлдэж байгаа шавь нар байгаа юу?
 
-Нэг шавь маань Тува судлалаар эрдмийн зэрэг хамгаалсан Баярсайхан гэж залуу байгаа. Тува улсад 2 хүн аспирантурт суралцаж байна. Мөн энэ байгууллагад бас нэг хүн ажиллаж магистраа хамгаалаад байна. Зарим шавь нар эрдэм шинжилгээний ажлын хүнд хэцүүг тэсч чадалгүй ухарсан тохиолдол бас бий. Залуучуудын шинжлэх ухааны салбарт ажиллах сонирхол буураад байгаа. Энэ бол Монголын төр засаг шинжлэх ухааныг огт анхаарахгүй байгаагийн шинж. Дэмжлэг гэж нэг  ч юм байхгүй. Орон тоо төсөв нь ерөөсөө нэмэгддэггүй, эсрэгээрээ хасагддаг. Нэг Ерөнхий сайд гарч ирээд илдээ далайхдаа хамгийн түрүүнд шинжлэх ухааныг цавчих гээд байдаг. Харин ШУ-ны байгууллагуудыг овоо дэмжиж Шинжлэх ухааны салбарын санхүүжилтийг 5 дахин нэмэгдүүлнэ гээд байсан Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар даанч урт наслалгүй  уначихлаа шүү дээ. Хэрэв  засаг тогтвортой байсан бол шинжлэх ухааны салбар овоо зүгшрэх байсан ч юм уу Байдал ийм л байна.
Гэхдээ яахав тува судлал монгол улсад эрчимтэй хөгжиж байна. Олон залуучууд судалгаа хийж жил бүр эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд хэвлэгдэн гарч байна. Үүнд баяртай байгаа.
 
- Гадаадын тува судлаачидтай хэр зэрэг хамтарч ажиллаж байна?
 
-Тува судлалын төв ОХУ-ын Тува улс болж байна даа. Мөн 2016 оны 11 дүгээр сард Туркийн Анкарагийн Их Сургуульд хоёр дахь төв нээгдсэн юм. Тэр нь түүх, хэл шинжлэл, аман зохиолын тасагтай. Би өөрөө нээлтэд нь оролцоод ирлээ. Тэнд Америк, Япон, Герман, Иран, Унгар зэрэг арваад орны Тува судлаач эрдэмтэдтэй уулзаж, 4 жил тутам олон улсын хурал хийж байхаар болсон. Одоохондоо ажил нь жигдрээд явчихаагүй байна. Ямар ч байсан холбоо тогтоож, хамтран ажиллах эхлэл тавигдсан гэж ойлгож болно.
 
-Сүүлийн асуултыг танд үлдээе.
 
 -Улс орон ч бай, орон нутаг ч бай шинжлэх ухаанаа битгий орхиоч гэж хэлмээр байна. Нийгмийн хөгжил, шинжлэх ухааны үндсэн дээр явна. Бид судалгаа хийж, бүтээл туурвиж ард иргэд, багш нарыг цэнэглэхийг оролддог. Учир нь хэл, соёл нь хэвээр байх юм бол тухайн үндэстэн оршин тогтносоор байна. Устчихвал «манкүртүүд» бий болно. Үүнийг бүх түвшинд ойлгох хэрэгтэй. Монгол хэл байгаа болохоор л бид өнөөдөр тусгаар улсад амьдарч байна. Монгол хэл соёлоо хөгжүүлж түгээн дэлгэрүүлж яваа эрдэмтдэдээ төр баярлах хэрэгтэй. Хэрэв шинжлэх ухааныг урдаа тавиад, ирээдүйн хөгжил эрдэмтдийн толгой дотор байна гээд 1990 онд тунхаглаад явсан бол Монгол Улс өдийд маш хол хөгжчихсөн байх байсан. Төр засаг үүнийг л анхаараасай гэж хүсэж байна. Миний мэдэхээр маш олон мундаг эрдэмтэд Монголын төр засагт гомдож харьд гарч бүтээлээ үнэлүүлж сайн сайхан явж байна. Үүнийгээ “тархины цагаачлал” гэж нэрлэж эх оронд минь шинжлэх ухааныг гадуурхдаггүй дэмждэг болсон цагт эргэн ирэхэд бэлэн гэж хэлцгээдэг. Олон жил бэлдсэн мундаг эрдэмтдээсээ салж байгаа нь Монголын эмгэнэл юм даа. Үүнийг ойлгодог засаг төр гарч ирвэл Монгол Улсын хөгжил ойрхон байна. Олон эрдэмтдийн толгойд эх орноо хөгжүүлэх олон сайхан төсөл зүүд болоод замхарч байна. 
 
- Ярилцлага өгсөнд баярлалаа!
 
Ө.Нурболат
Эх сурвалж: Монцамэ агентлаг