Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Монгол түмний уламжлалт сар шинийн баяр тохиоход ердөө 3 хоног үлдлээ. Айл бүр буузаа чимхэж, ууцаа чанан, зочин гийчнийхээ гар цайлгах бэлэг сэлтээ базааж Их хотын хөл хөдөлгөөн ч эрс нэмэгдэв. Эдгээр өдрүүдэд иргэд олон түмний дунд "гандангийн шар тостой боов" хэмээн алдаршсан идээний ул боов эрэлт хэрэгцээ ихтэй ч ховор барааны нэг байв.
Тэрхүү олдоц багатай шар тос ханхийсэн боовыг хэрхэн хийдэг талаар сонирхон Гандангийн гал тогоог зорьж Их зам буюу /ахлах тогооч/, Үйлчилгээний гавъяат ажилтан Ё.Ядамсүрэн гуайтай уулзав. Мөн дашрамд нь лам нарын манз цавыг хэрхэн бэлтгэдэг талаар ч сонирхоод авлаа.
-Гандантэгчэнлин хийд жил жилийн Сар шинийн баяраар нэлээн ачаалал ихтэй байдаг. Хичнээн боов хийдэг вэ, нүсэр ажил болдог байх даа?
-Манай Гандэнтэгчэнлин хийд 8 дацан, хоёр дуганатай. Үүнд 700 гаруй лам хуварга шавилан суудаг.
Сар шинийг угтаж өвлийн адаг сарын 25-наас Битүүний өдрийг хүртэл лам хуваргууд ном хурдаг. Мөн шинийн 15-ныг хүртэл Ерөөлийн 15 хоногт ном хурна. Энэ бүгдэд зориулж зөвхөн Гандантэгчэнлин хийдийн дотоод хэрэгцээнд 10 мянган хэвийн боов шаардлагатай. Мөн төрийн өндөрлөгүүдэд болон Сар шинийн баярын бөхийн барилдаанд идээ шүүс бэлтгэж явуулдаг.
-Сүсэгтэн олон Гандангийн боов гээд л хошуурдаг хэдий хэрийг хийж борлуулдаг вэ?
-Жил жилд өөр. Өнгөрсөн жил 70 мянга орчим хэвийн боов хийснээс 10 мянгыг нь дотоод хэрэгцээндээ ашиглаж байлаа. Энэ жилийн хувьд ул боов хийхэд тохиромжтой ширхэгтэй гурилын олдоц ховор байснаас иргэдэд борлуулах боовны тоо цөөрсөн.
-Танай хэвийн боов бусдад үйлдвэрийн боовноос юугаараа ялгардаг вэ, баярын өмнөх өдрүүдэд танайхаас боов авах дараалал ихэсдэг.
-Манайх хэвийн боовоо цэвэр шар тосоор багсарч бага зэрэг элсэн чихрээр амталдаг. Ямар ч хуршсан элдэв амт ороогүй цэвэр шар тосонд чанадаг. Үүгээрээ л ялгаатай. Амт сайтай байдгаас гадна удаан хугацаанд хадгалахад хатуурч хүн даахын аргагүй болдоггүй. Шаргалтсан бутарч унасан сайхан боов болдог. 100 хэвийн боов хийхэд 100 кг гурил, 11 кг шар тос, 12 кг элсэн чихэр орно шүү дээ.
-Танай гал тогоонд байгаа нүсэр том том тогоо нэлээн эртний эдлэл шиг харагдаж байна?
-Энэ тогоонууд их эртнийх л дээ. 1903 онд хийсэн тогооч байна. Ер нь ардын хувьсгалаас өмнө захиалж хийлгэсэн тогоо юм билээ. Олон жил үе үеийн ламтан, гэгээнтний манз, цав хийсэн, абшиг буян нв оршиж шүншиг шингэсэн сайхан эд дээ.
-Монголд орж ирсэн цаг хугацааг дэлгэрэнгүй тайлбарлавал?
-Өвөр Монголын Хөх хотод бүтээсэн дөрвөн хүрэл, нэг зэс тогоо байгаа юм. Хамгийн том нь 600 литр. Тэгээд 200, 140, 100 литрийн тогоо байна. Хамгийн жижиг нь 80 литрийн багтаамжтай. Мөн хоёр литрийн шанага ашигладаг. Тогоо бүр дээр Монгол, Хятад болон Түвд үсгээр тайлбар бичсэн байгаа.
Хамгийн эртний тогооны бөөрөн дээр “Өвөр Монголын Зайсан Ёндонпил, нярав Даш нарын захиалгаар манзны зориулалтаар Манжийн бадрангуй төрийн 28 онд бүтээв” гэсэн байдаг. Манжийн бадрангуй төрийн 28 он гэдэг нь 1903 он болж таарч байгаа юм. Бусад тогоо нь 1916, 1919 онд харьяалагддаг.
-Нэг хэсэг Гандангийн хэвийн боов бохир, лам нар нь бараг гутлаа тайлаад хөлөөрөө нухдаг гэж цуурдаг байсныг санаж байна ?
-Дээр үед модон тэвшинд гурилаа зуурдаг. Бүр хүрзээр зуурч байсан юм билээ. Одоо бол нэг удаад 50 кг гурил зуурах хүчин чадалтай машинтай. Мөн том ширмэн тогоонд, галлаж хэвийн боовоо чанадаг байсан бол одоо орчин үеийн тогоонд хий ашиглаж чанаж байна. Мод, нүүрс түлэх асуудал ард хоцорсон. Гэхдээ л миний ажиглалтаар бол түлээ түлж хийсэн хоол амтны хувьд үнэхээр сайхан болдог. Хийгээр хийсэн хоол амтны хувьд арай л гүйцэхгүй байх шиг санагддаг.
-Сүсэгтэн олон танай хийдэд шар тосноос эхлээд нэлээн өргөл барьц өргөдөг байх. Шар тосоо худалдаж авдаг уу, хүмүүсийн өглөг буянаар цугладаг уу?
-Архангай, Хөвсгөл, Өвөрхангай болон Баянхонгор зэрэг сарлагтай аймгуудтай гэрээ хийж, шар тосоо авдаг. Тухайн аймгуудаас шар тос, ааруул, идээ цагаа, мах шүүсээ шинжилгээний бичиг баримттай нь ирүүлдэг юм. Үүнийг баталгаажуулах үүднээс бид мөн энд давхар шинжилгээнд оруулсны дараа л ашиглана шүү дээ.
-600 литрийн тогоо дүүрэн будаа жигнэх, гурилтай шөл хийхэд тогоочийн ур чадвар туршлага нэлээн шаардана биз. Үгүй ядаж энэ их том тогоонд брэсс хийхэд түлэхээс эхлээд асуудал гарахаар санагдаж байна?
-600 литрийн тогоонд брэсс хийнэ. Мөн бор цав буюу махтай хоолоо хийдэг. Цав маань дотроо цагаан цав, бор цав гэж ялгаатай. Тухайн хоолыг түүхийрүүлэх үү, түлэх үү гэдэг бол тогоочийн ур чадвар. Брэсс болон цаваа тухайн өдрийн хурлаас шалтгаалж өөр өөр хэмжээтэй хийдэг. Өчигдөр болсон хуралд зориулж 100 кг будаагаар брэсс хийсэн. 25 кг шар тос, тэр хэмжээний элсэн чихэр, нэг кг давс л орно.
Анх хоол цай хийхдээ дахин дахин амсаж үзээд л ямар амттай болсон бол гэж санаа зовдог байлаа. Одоо бол бүх ажил гарт орсон. Давсыг атгаад хийхэд яг л таарч байгаа юм. Сая та бүхэн харлаа 600 литрийн тогоонд ном хурж буй хуврагуудын бор цав буюу гурилтай шөл хийснийг. Гурван шуудай хэрчсэн гурил хийсэн. 50 кг гурил хэрчиж хийнэ гэж боддоо.
-Сүүлийн үед сүсэгтнүүд Гандантэгчэнлин хийдийн хурал номын манз, цавыг даах гэж бараг булаацалддаг болсон?
-Өглөгийн гараа сунгасан сүсэгтнүүд маань манз цавны хүнсний бүтээгдэхүүн өгдөг. Түүгээр нь лам нартаа хоол хийж өгнөө. Мөн Гандантэгчэнлин хийдийн дансанд мөнгөө шилжүүлэх үе ч бий. Манз цав дааж байна гээд янз бүрийн юм барьж ирэхийн оронд дансанд мөнгө шилжүүлэх нь илүү амар байдаг. Бид лам нарынхаа манз цавыг яг тааруулж хийдэг учраас чухал л даа. Заримдаа хуршсан тос өгчихсөн байдаг. Хоол хүнсэнд хэрэглэх цэвэр шар тосоо бид Гандангаасаа гаргаж хийвэл илүү зохимжтой байдаг л даа.
-Сар шинийн баяраар мах шүүс нэлээнийг чанаж ширээ зассан харагддаг, баяраар нууц биш бол хэдэн ууцаар идээ засдаг вэ?
-Ер нь бол 10 гаруй ууц чанадаг. Богдын өргөө, Их гэрээс гадна дацан бүрт шүүс тавьдаг. Мөн Битүүний өдрийн хурал номонд ашиглах зэрэгт хэрэглэдэг. Сар шинийн барилдаан, гурван өндөрлөгт идээ, шүүс барьдаг даа.
-Таныг Цагдаад мөрдөн байцаагч байсан гэж сонссон. Яагаад тэс өөр мэргэжил сонгох болов?
-Цагдаагийн байгууллагад 28 жил ажиллаад гавьяаны амралтаа авсан. Анх Гандантэгчэнлин хийдэд харуулаар орсон. Тэгээд тогоочийн дамжаа дүүргэж Их зам болоод одоо 26 жил тасралтгүй ажиллаж байна.
-Та өөрийнхөө залгамж тогоочийг бэлдэж байгаа юу, танаас гадна хичнээн тогооч ажилладаг вэ?
-Миний туслах тогоочоор А.Оюунсүрэн, Т.Батнасан гэж залуус ажиллаж байна. Би 80 хүрч байна. Тиймээс энэ хоёр маань миний ажил үйлсийг үргэлжлүүлнэ дээ. Гурван бэлтгэгч, хоёр үйлчлэгчтэй ажилладаг.
Д.Догсом
Ч.Ариунболд
Гэрэл зургийг Б.Чадраабал
Эх сурвалж: Монцамэ агентлаг
Сэтгэгдэл0
заваан заваан
uneheer amt chanartai, busdaas yalgardag boov doo. Buyan nom, sain uils buhen delgereh boltugai
ккк.Лам нар сургадгаараа бол энэ хоосон ертөнцийн бохирыг тэвчих ёстой доо.Гэтэл хоосон мөнгө хөөцөлдөөд л,эхнэр хүүхэд авч энэ ертөнцийн нүгэлд хутгалдаад л.Тэр битгий хэл алж болохгүй амьтныхаа хүүр сэг зэмийг идээд л таргалаад л,боов хүртэл амттайг нь идээд балж байдаг.Болохгүй шүү дээ.Хорхойны хэмжээтэй замбаа идээд л энэ тарган хүмүүс маань мэгзэмээ унших амьтай байх учиртай.
Gandangiin xiideg ul boob amttai budda sar xubalz nar ni xereggui ee
za yahav dee . ul boov hujaagiin solongosiin goe uuttai himiin hornoos deer yum aaa . vildvert l heveldeg tehnologi bolovsruulah heregtei . gar argaar olon niitiig hangana gesen oilgolt baij bolohgvi
Гяндангийн гал тогоогоор гэж хальт уншаад гайхлаа ш дээ. Жинхэнэ Гандангийн шар тостой боов ч арай л өөр юм билээ. Даанч хажуугаар нь Гандангийн ойролцоо байдаг цай газар, гуанзууд хуурамч "гандангийн" боов хийгээд хүний толгой эргүүлээд байдаг.
Лам нарын бөөрөнхийлсөн баасанд жаахан нугасгүй юу?
Олдохгүй ховор эд шүү дээ.Эрэлт нийлүүлэлт хоёр маш хол зөрөөтэй.Хужаа ,солонгосын гуанзаар хэсч нус цэрээ хольсон хоол идэж явснаас амьддаа ганцыг амсаад үзчихгүй юү дээ.
ккк.Хамбын шээсээр зуурсан замбаа нэг амсаж дээ.
сайхан худлаа залж байна даа. үхсэн баасны шинжилгээ. гар хөлөө ч угаахгүй хэдэн халтар банди нар хөл гараараа баахан нухаж энэ хэвийн боовыг хийдэг ш дээ. одоо бол эргүү оркууд л авлаг байх. өөр хувийн компаниудын хийж байгаа боовноос ялгарах юу ч байхгүй.
gar huluuruu nuhsan ch yahavdee Daraa ni shar tosond chanaj baigaa shude
Банди нарыг гар хөлий нь зад угаагаад боов гавсайн гурил гишгүүлж байсан юмаа хө. Та нарын үхчих гээд байдаг тэр европод байцааны дарш хийхэд авгай хүүхнүүдээр гишгүүлдэг нь одоо ч хэвээрээ шүү. харин зарим оронд байцаа ногооны дарш гишгэх тусгай зориулалтын гуталтай болсон юм билээ.
ккк.Банди нар хөөрхий нэр нь сайхан болхоос Лам нарын зарц л даа.Гурил зуурах бол хөөрхийсд ёсой юу ч биш.Шөнө Багштангийнхаа хуял тачаалыг тайлж өснө гэдэг эмгэнэл.
sar shinde eee saihan shinleerei .
ноднин жинхэнэ Гандангийн боов авсан, хичнээн удсан ч зөөлөн хэвээрээ юм билээ, энэ жил авч чадсангүй дээ
Yum buriig utga uchruig tanihguigeer shuumjildeg uls olshirchee.baidag bii bolgoson soyoloo hunii uujiih geltgui dormjloh yum.yadaj hereggui komment bichehee 1 uda tevchvel buyan bolno shuu.lam ch bai hen ch bai door dooroo hiih ajlaa hiigeed yavhad mongol hugjsuur l bna.daan ch amanbaatruudaar mongol hahaj buglurch uhlee utaanii hajuud
Yum buriig utga uchruig tanihguigeer shuumjildeg uls olshirchee.baidag bii bolgoson soyoloo hunii uujiih geltgui dormjloh yum.yadaj hereggui komment bichehee 1 uda tevchvel buyan bolno shuu.lam ch bai hen ch bai door dooroo hiih ajlaa hiigeed yavhad mongol hugjsuur l bna.daan ch amanbaatruudaar mongol hahaj buglurch uhlee utaanii hajuud
Gandangiin boov amttai.lam nar man bas noyon nuraatai baidagt bayarlaj bnA