sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Германы ард түмний суут хүү, яруу найрагч Гёте "Усан тэнэг юм уу, ухаан цэцэн хүмүүс бусдад гай чирч авчирдаггүй. Харин хагас тэнэг юмуу, хагас ухаантай хүн л хор уршиг тарьдаг” гэж болгоомжлуулсан байдаг.
 
Энэ юу гэсэн үг юм бэ гэхээр элгэн түмэн, эцэг эх, өвөг дээдэс, удам судар, ивээлт соёл, эх түүх, эх орондоо хар буруу санаж явдаг, үгүйсгэгчийн сэтгэлгээтэй, эс бөгөөс өөрийгөө бусдаас дээгүүр гэж өргөмжлөх хийтэй этгээдүүд эргэн тойрондоо гай чирч хор уршиг цацаж явдгийг яв цав хэлж болгоомжлуулсан агуу анхааруулга юм.
 
Гэтэл манайд “философич” гэж цээжээ дэлдсэн нэгэн этгээд саяхан ч юмуу, түрүүхэн ч юмуу өөрийгөө "сартваахи” гэж бодсон бололтой. Түүний ярилцлагыг уншихад эцэг эх, эмээ өвөө, элгэн түмнээ гэх сэтгэл зүрхээ авч хаяулах мэс засал гадаадад хийлгээд үзэн ядаж, үгүйсгэхийн асар их хэмжээний хар энерги тариулаад ирсэн юм мэт санагдлаа.Энэ хүн хэний дунд төрж, хэний дунд өссөнөө ор тас мартаж, харь буруу сэтгэлээр Монгол газар шороон дээр хар ус цацаж явдаг этгээд болж хувирчээ. Гадаадаас сайныг нь сурч ирэхийн оронд аль л болж бүтэхгүй юмыг нь сурч ирчихээд муу сэтгэлгээндээ ташуурч өөрийгөө гэгээрчихсэн аятай эндүүрч яваа бололтой. Гадаадад очоод философийн чиглэлээр сурах, тэр ч бүү хэл эрдмийн зэрэг хамгаалчихвал л “гүн ухаантан”, эсвэл гүн сэтгэдэг “их сартваахи” болчихоод ирдэг ч юм биш дээ. “Ихэнхи хүмүүст сэтгэн бодох авъяас дутдаг учраас хоосон шүүмжилдэг" гэж өрнөдийн цуут нэгэн эрдэмтэн иймэрхүү хүмүүсийн тухай үнэн голоор нь хэлсэн байдаг. Үгүйсгэнэ, хоосон шүүмжлэнэ гэдэг хамгийн амархан ажил билээ.Түүний аяг зан, хэлж ярьсан зүйлийг харахад түүх, улс төр судлал, хууль зүйг огт гадарладаггүй төдийгүй эзэмшсэн мэргэжил гээд байгаа философоо ч тойм төдий мэдэрсэн (мэргэжлийн хэдэн нэр томъёо, өрнөдийн хэдэн философчдийн болон тэдний бүтээлүүдийн нэрс гэх мэт) нь илт харагдаж байх юм. Яагаад гэвэл шинжлэх ухааны нэг салбарын хүн нөгөө салбараа үгүйсгэж, дорд үзэх бусармаг бодол санаа өвөрлөж яваа гэдэг юу ч мэддэггүйн шинж байдаг. Юу ч мэдэхгүй хүн ямар ч ариун нандин зүйл өөд сэтгэл өвдөхгүй дайрч довтолдог арчаагүй шинж чанар өөртөө гүн шингээсэн байдаг онцлогтой. Тийм хүмүүсийг хэн дуртай нь бууны нохойгоо болгож авахад амархан байдаг. Тэд ийм ажилд заяагдсан юм щуг л бэв бэлнээрээ байж байдаг.Дээр хэлснээр энэ хүнд шинжлэх ухаанч шинж чанар огт суусангүй ээ. Тэгсэн мөртлөө элий балай сэтгэлгээнээсээ гарсан дэмийрлээ эрдэмтэд, судлаачдын анхааралд өртөх онол гэж бодож явдаг шүү ухааны юм байхдаа. Ёстой “дур биеэ голохгүй дунд чөмөг сүүжээ голохгүй" гэдгийн үлгэр энэ байна даа. Шинжлэх ухааны үнэр нь ч байхгүй дэмийрлийн талаар “балайрал", “дэмийрэл”, “тэнэглэл” гэж ганц хоёрхон товчхон үг хэлэхээс өөрөөр хэнийг яаж шүүмжилдэг юм бол доо. Манай эрдэмтэд чамайг эрдэмтэн гэж тоож үзэхгүй байгаа учраас чамд тоож үг хэлэхгүй байгаа юм. Тиймээс энгийн хүмүүс л чамд дургүйцлээ илэрхийлж байгаа биз ээ. Манайхан “хужаа" гэдэг нэр томъёогоор хэн нэгнийг дуудаж буй нь “эх оронч зүрх сэтгэлгүй этгээд”, “Монголоо алдсан этгээд" гэдэг утгыг илэрхийлдэг юм шүү. Чиний ухаан хэтэрхий болхи, нүд хэтэрхий өнгөц харцтай учраас юмс үзэгдлийн цаад нарийн ширийн зүйлс ядмагхан ухаан санаа, хараа хоёроос чинь алдагдаад байна.Тиймээс чамаас шинжлэх ухаанч чанар огт үнэртэхгүй байна. Харин элий балай болтлоо өрнөдийн дээрэнгүй үзэл, улаан коммунистуудын бүхнийг үгүйсгэгч түрэмгий үзэл хоёрт автаж, үндэстнийхээ сайн сайхан чанараа алдаж гээсэн хүний л бохир үнэр үнэртэж байна. Онолын философи өнөөгийн фрагматик нийгэмд энгийн хүмүүс огг сонирхолгүй болсон учраас герман багш нар нь “үгүйсгэлийн үгүйсгэлийн онол’’-ыг л зааж өгөөд нутагтаа очоод бүх юмыг нь үгүйсгээд бай, эцэг эхээ хоцрогдсон бүдүүлэг гэж доромжил, эмээ өвөөгөө боловсролгүй гэж гутаа, өвөг дээдсээ соёлгүй, чадваргүй гэж үгүйсгэ гэж турхирч турхирч, “чи тэгэж л чадвал өнөө цагийн Монголчуудыг сэнхрүүлж, агуу их сартваахи болж чадна” гэж ирээдүйг нь тодорхойлж үнэмшүүлээд бууныхаа нохой аятай тавьж явуулжээ дээ. Тийм сайхан ирээдүйтэй, бас “Германаас олгов” гэсэн шохойтой цаастай, өрнөдийн дээрэнгүй үзлийг тоть мэт цээжилсэн (өөр мэдлэг боловсрол сураагүй), улаан коммунист үгүйсгэгч үзлийн өвтэй, өөрөө өөрийгөө их сартваахийн хэмжээнд аль хэдийнээ өргөмжилчихөөд буцаж ирсэн бололтойдог оо. Тэгээд ч сартваахи болох гэж тун ч ихээр яарч байгаа бололтой. Хүсэл нь хурдан биелэхгүй болоод ирэхээр бухимдаж, боож үхэхийн даваан дээр байгаа нь хэл ярианаас нь илт болжээ. Тэр бүхнийг нь эхлээд онолын солиорлоос нь харж байна.
 
Онолын солиорол
 
Энэ нөхрийн үйлдэж яваа юм шинэ зүйл огт биш ээ. Монгол түмний дайснууд манай өв хөрөнгө өөд довтолж байсан үе бий, улам цаашлаад удмын сан өөд маань довтолж байсан үе ч бий, эцэст нь оюуны өв өөд довтолж байсан үе бас бий. Энэ гурван шат дамжлагатай довтолгооноос бидэнд хамгийн хүнд тусаж байсан нь “оюуны өв өөд маань довтолсон довтолгоо” байсан. Энэ довтолгоо одоо хүртэл үргэлжилсээр л... Хамгийн сүүлийн жишээ нь гэхэд “Эрх чөлөө эрхэм үг: чөлөөлөлтийн онол” гэдэг ном болсон гэж хэлж болохоор байна билээ. Уул нь “Эгоизм эрхэм үг: хар амиа хичээх онол” гэж нэр өгөх ёстой юм байна билээ. Гэвч нэрээ зөв оноож өгч чадалгүй логикын алдаа гаргажээ. Түүнийгээ мэдэхгүй яваа биз. Яагаад гэвэл биеэ хэт өргөмжилсөн хүн хамгийн түрүүнд өөрийнхөө алдааг олж харах чадвараа алддаг.Аль ч ард түмэнд хэн ч, бүр ямар ч хүч эвдэж чаддаггүй үндэстний ухамсар, ариун нандин ёс заншил гэж байдаг. Монголчуудын хувьд бол “эх эцгийнхээ ачийг хариулахсан" гэдэг сэтгэлийн ухамсар тэр ариун нандин ёс, үндэсний ухамсрыг бүрдүүлж өгч байдаг.
 
Гэтэл тэр номонд Монгол хүний оюун санаанд бүү хэл чихэнд наалдахгүй зүйл номнох гэж оролдсон байсан нь “хүн хүндээ чоно" хэмээсэн өрнөдийн үзлийн хийрхэл, хар амиа хичээсэн арчаагүй явуургүй зан суртахуун нэвт шингэсэн харагдана билээ. Тэр жудаг муутай онол шиг юмаа Монголд сурталчилах гэж бүтэл муутай оролдоод гадаадад ажиллаж амьдардаг Монголчууд дэмжиж магадгүй гэж эндүүрэв үү яав Өмнөд Солонгосыг зорьж, тасалбар зарж лекц тавьдаг хүн болсон чинь тэндэхийн Монголчууд тоож цуглаагүй учир асар их бухимдалтай эргэж ирсэн чимээ чих дэлсээд өнгөрнө билээ.Харьцангуй саяхан даа, шинжлэх ухааны дандаа нээлт бүтээл туурвидаг Эрдэнэчимэг ч билүү нэг авгай байж байгаад алга болсон. Бүр 14, 15-н ном бичээд түүнийгээ бүгдийг нь шинжлэх ухааны нээлт бүтээл гээд өөрөө тодруулчихсан цохиж явсан. Тэгээд ч зогсохгүй ирээдүйг хардаг үзмэрч, дэлхийг аврах увидастай гэж өөрийгөө өргөмжлөөд хэдэн хүн мунхруулж өөрийгөө тойруулчихсан байж билээ. Тэгсэн ч удалгүй тар нь танигдаад нийгмийн тавцанаас бууж одсон доо, хөөрхий.
 
Гэтэл халааг нь залгаад дандаа онол дэвшүүлдэг Молор-Эрдэнэ гэгч тодрон гарч ирлээ. Тэгээд сэтгэл санаа, үзэл бодол нь сайн төлөвшиж амжаагүй, үндэсний ухамсар дутмаг залуучуудыг мунхруулж, өөрийгөө “шинэ үеийн сартваахи” гэж ойлгуулсан бололтой. Үүнээс харахад дипломтой, дипломгүй хоёр “сартваахи”-ийн аяг зан, хүн мунхруулах аргачлал хэтэрхий адилхан байдаг нь яруу сайхнаар харагдах ажээ.Үндэсний зан суртахуун, соёлоосоо харьшиж, бусдын соёлыг мэрэх төдий болж, саармагжсан хүн оюун санааны хугаралд орж дотоод ертөнц нь зэрлэгшсэн байдаг. Тийм учраас тэдэнд ямар ч ариун нандин зүйл гэх юм сэтгэлд нь үлдээгүй байдаг.Яагаад гэвэл тэд үндэстнийхээ өвлүүлж өгсөн ариун нандин зүйлийг үгүй хийчихсэн, харийн соёлын нарийн ширийн зүйлийг олж авч чадаагүй байдаг. Тиймээс тэд хэний ч зардас болж, хэдэн бор цаас өвөрлөж аваад хэний ч нарийн нандин зүйл өөд дайрч довтлохдоо сэтгэл өвддөггүй. Зон олноо удам гарал, үүх түүх, соёлтой нь хамт доромжилж байгаад тэдний удирдагч, эсвэл багш сартваахи нь болсон хүний түүх хаана ч, аль ч улс оронд гараагүй ээ. Хотонд орсон чоно мэт тийм хүнийг бусад газар оронд ч манай Монголын нэгэн адилаар "адгийн муу урвагч” л гэж нэрлэдэг.
 
Бусдын өмнөөс хуцах нохой болж эх нутаг, элгэн түмэн өөдөө хэл амаараа дайрч довтолж буй этгээдийг өөрөөр хэн ч гэж нэрлэх билээ дээ.Саяхан л юм даа “Чингисийн этик хэрэгтэй” гэдэг ном их эзний тухай бичсэн бусад номуудын хамт шахцалдаад л номын дэлгүүрүүдээр харагдаж л байсан. Чингис хааныг шүтдэг хүн түүний этикийг судалчихаад бичээ юү дээ гэж л бодогдож байлаа. Гэтэл их эзний этикийг мэддэг тэр хүн өнөөдөр бодол санаагаа 180 хэм эргүүлчихсэн тийм хүн байгаагүй гэж ярьж байх юм. Байгаагүйг нь мэдсэн юм бол юун этикийх нь тухай бичмэр болж байсан юм бол доо. Ингэж 180 хэмийн хэмжээгээр савалгаатаж, фронтын хоёр талд гарч чаддаг хуйсгануур этгээд бол ёс суртахууны ямар ч хэм хэмжээгүй урваач шарваач, ноён нуруугүй, буурь суурьгүй, жудаггүй этгээд байдаг. Ийм этгээдийг манайхан “ичих нүүрэндээ элэг наасан, айх нүүрэндээ арьс наасан хүний үнэргүй амьтан” гэж жигшдэг.
 
Чингисийн нэрийг зарж идэж, түмэн олонд нэр нүүр олох гэж оролдоод бүтэлгүй болохоор хорсож хонзогнож эхэлсэн бололтойдогоо. Чингис хаан гэж хүн байгаагүй юм бол түүнийг хүн төрөлхтөний хоёр дахь мянган жилийн хүнээр тодруулсан америкчууд янз нь тэнэг амьтад болж таарч байна аа даа. Хамрынхаа үзүүрээс цааш гарахгүй богино бодолт тэр этгээд өвөг дээдсээ доромжлох гэж байгаад нийт хүн төрөлхтөнийг доромжлов бололтой. Түүнийгээ мэдээ ч үгүй яваа байхаа даа. Уул нь эх орондоо төдийгүй хүн төрөлхтөний өмнө хийсэн агуу их юмтай хүн л мянганы хүнээр тодорноо доо. Тэгэхлээр юу ч мэддэггүйгээс гадна юм дуулж сонсож, уншдаггүй хүн бололтой. Эсвэл уншсан, дуулсан, сонссоноо эргэнгүүтээ ор тас мартчихдаг хүн юм болов уу даа. Ер нь худалч хүн худлаа ярьсаар байгаад урьд юу ярьснаа мартчихсан өөрөөр ярих юм уу, урьд ярьсан зүйлээ үгүйсгэж байгаад баригддаг шүү дээ.Баруунд сурч байсан шүү ухааны юм бол ядаж, Наполеоны хэлсэн “Чингис хаан хэзээ ч ялагдаж яваагүй. Харин би ялагдахын гутамшгийг үзсэн" гэж хэлж байсныг олж сонсоогүй юм байх даа. Наполеоноос хэдэн зуун жилийн хойно төрсөн мөртлөө Наполеоноос долоон дор байх ч гэж дээ. Уул нь түүн шиг хүмүүс хожим хойно төрснөөрөө түрүү барьж, түүхэн хүмүүсийг айхгүй муулж өөрийгөө дөвийлгөх гэж оролдож явдаг ойворгон зантай сан.Монголчуудын хөлгөн судар болсон “Нууц товчоон”- ыг үгүйсгэж муйхарласан нь бас л тэнэгээрээ гайхуулсан хэрэг болж, Монгол нутгийн хязгаараас халгин гарч аливаа соёлыг хүндэтгэгч хүн төрөлхтөнийг гутаан доромжилсон хэрэг болсон гэлтэй. “Монголын нууц товчоон”-ыг дэлхийн шилдэг түүх-утга зохиолын цувралд оруулан хэвлэх шийдвэр гаргасан дэлхий дахины боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага ЮНЕСКО түүнийхээр бол байгаагүй номыг хэвлүүлж гаргасан баларсан байгууллага болж таарахнээ дээ. “Тэнэг хүн бүдүүн зүрхтэй” гэж яах аргагуй үнэн юм даа. Түүнээс гадна юунд даллахыг ч төсөөлж чаддаггүй, төсөөлөх чадваргүй байдаг ажээ.“Монголын нууц товчоон” сүүлийн 100 гаруй жил эх хэлээсээ гадна хятад, япон, орос, герман, түрк, перс, франц, англи, чех, унгар, польш, казах зэрэг 14 хэлээр дэлхийн 15 оронд 60 гаруй удаа хэвлэгдэж гарсан юм шүү. Энэ гайхамшигтай түүх, уран зохиолын дурсгалыг зохиосон ард түмэн ямар аугаа их оюуны цартай вэ гэдгийг хүн төрөлхтөн биширсэн учраас л бидэнд ийм хүндэтгэл үзүүлсэн юм.
 
Түүхийн талаар дэмийрсэн нь
 
Түүх гэдэг бүхэл бүтэн шинжлэх ухааныг энэ хүн ганцаараа мэдэх юм гэнэ ээ. Би түүхтэй, чи түүхгүй гэж ард түмнүүдийг ангилж хувааж болдог юм гэнэ дээ. Бас түүхийг бичдэг юм гэнэ ээ. Түүхийг бичдэг гэж бүү андуур. Түүхийг аль ч улсад хэн ч бичдэггүй юм. Уран зохиол шиг юм болохнээ.Түүхийг бичдэггүй, харин буулгадаг юм шүү дээ. Яагаад гэвэл болоод өнгөрсөн юм учраас хэнээс ч, юунаас ч хамаадалгүй болж үлдсэн байдаг. Харин зөв буулгаж байна уу, дутуу дулимаг буулгаж байна уу л гэдэг асуудал байдаг юм. Түүхийг яаж ч гуйвуулж бичиж байсан ч цаг нь болохлоор түүхийн үнэн эргээд босоод л ирдэг гайхам онцлогтой.
Улс үндэстнүүд юуны учраас нэгэнт болоод өнгөрсөн үйл хэрэг, үйлсийг тэмдэглэж авч үлддэг юм бэ гэхлээр “түүхэн сургамж” гэдэг нэг чухал зүйлтэй холбоотой байдаг юм. “Өнгөрсөн түүхээсээ сургамж аваагүй ард түмний мөхөл нь ирдэг" хэмээсэн бичигдээгүй хууль байдгаас шинжлэх ухааны ийм салбар үүссэн юм. Өнгөрсөн, одоо,ирээдүй гурван цаг олон олон сэжмээр холбогдсон байдгийн зөвхөн ганцхан баталгаа нь энэ юм.
 
Бүр тодруулах аваас өнгөрсөн цагийн юмыг тэмдэглэж авч үлдэх нь хүн төрөлхтөний ухаантай хэсэгт нөгөө хэсгээрээ алдааг дахин давтуулахгүйн тулд л их чухал байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл зон олноо аврахад хэрэг болдог гэсэн үг. Нэн ялангуяа ард түмний тархийг угааж, үндэсний бахархал, үүх түүх, соёлоос нь харьшуулж салгаж аваад уусгах гэсэн атгаг санааг намагдаглаж байхын тулд зайлшгүй хэрэгтэй байдаг юм.Энэ хорвоогийн бүх юм өөрийн гэсэн үүх түүхтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл түүх бүх юмтай холилдсон байдаг гэсэн үг. Байгалийн, төрийн, эдийн засгийн, нийхэмийн, цэргийн, дипломатын түүх гэх мэт хязгааргүй үргэлжлэх нь мэдээжээ. Тэр ч битгий хэл хувь хүн өөрийн гэсэн түүхтэй байдаг. Түүнийг нь “намтар” гэж нэрлэдэг. Намтар дотор чиний туулж ирсэн амьдрал, чамтай холбоотой бүх юм чинь тэмдэглэгдэн үлддэг учиртай. Чи гэмт хэрэгт холбогдож байна тэрнийг чинь намтраас чинь аваад хаячихъя, эсвэл тэрнээс хойшхи нь тэмдэглэе гэж болдоггүй. Ард түмний түүх ч мөн адил. Хүн төрмөгц л намтарыг нь тэмдэглэж авсан аваагүй намтар нь цагийн зүү шиг явж эхэлдэг шиг ард түмэн үүссэн л бол сайн муугаас нь шалтгаалалгүйгээр үүх түүх нь өрнөж эхэлдэг. Ард түмэн түүхийг туурвигч байдаг гэдэг энэ.
 
Тиймээс чиний зэрлэг хүнийх шиг сэтгэлгээний танаж хасах шинжлэх ухаанч бус дэмийрэлтэй санал нэгдэхийн аргагүй юм даа.Ямар ч ард түмний түүхэнд зэрлэг бүдүүлэг явсан, харгис хэрцгий аашилж байсан цаг үе бий. Өнөөгийн өрнөдийн «соёл иргэншил»-ийн ихэнхи суурийг тавьж өгсөн эртний ромчуудын уг гарвал Ромул, Рем тэргүүтэй 500 дээрэмчдээс эхтэйг түүх мартаагүй ээ. Тэд дээрэмчид байсан учраас эхнэр авгайчуулаар дутагдаж байснаас Ром хотын үндэс суурийг тавьмагцаа хөрш зэргэлдээх сабинчуудын бүсгүйчүүл, авгайчуулыг дээрмийн аргаар булаан аваагүй гэж үү дээ? Дээрэмчний тэр харгис сэтгэлгээ нь л өөрсдийнхөө соёлд мэсчин боолуудыг хооронд нь алалцуулж, зугаа цэнгэл болгож суудаг хүмүүн бусын үзвэрийг оруулж ирсэн юм. Энэ адгуусан шинжийн зугаа цэнгэл Ромын эзэнт гүрнийг бараг мөхөн мөхтөл дагалдсан. Хэрвээ энэ дээрэмчин, алуурчин явсан түүх, зэрлэг догшин зугаа цэнгэлийг нь ромын түүхээс хасах ёстой болж байна аа даа. Тэгэхлээр Ромын түүхээс их л бага юм үлдэх байх даа.Түүхийг үзэх түүний гаж үзлээс германчуудын түүхийг одоо шинжиж үзье л дээ. Тэд ямар ч байсан XI зуун хүртэл түүхгүй явж ирсэн болж таарч байна. Яагаад гэвэл Ромын эзэнт гүрний зэргэлдээ оршин сууж байсан тэд овоохойд амьдардаг, ямар ч хаангүй, ямар ч яамгүй, ямар ч сайдгүй байсан төдийгүй ромчуудыг байнга уулгалан довтолж дээрэмддэг байсан юм. Тэр ч битгий хэл Ромын эзэнт улсыг унагаахад голлох үүрэг гүйцэтгэж, урьд хожид сонсогдоогүй аллага таллага, дээрэм тонуул үйлдэж, хот тосгон, байшин барилга, сүм дугана, хашаа буюу хана хэрмийг ер бусын ихээр эвдэлж сүйтгэснээс “вандализм" гэдэг бүхнийг орвонгоор нь эргүүлэн сүйтгэж, устгах гэдэг утгатай үг гарч ирсэн юм.
 
Тэр үг Германы Вандал гэдэг аймгийн нэрнээс гаралтай. Учир нь тэр аймгийнхан Ром хотыг сүйтгэхэд төдийгүй Итали, Галли (Франц), Ибер (Испани), Карфаген, Египедийг тонон дээрэмдэхэд хамгийн гол үүрэггэй оролцсон ажээ.Өмнөд Европт эртний ромчуудын харгис хэрцгий, хүний ёсноос гадуурх боолчлолын нийгмийн ёс суртахуун МЭӨ I зуунаас ялзарч доройтсоор МЭ IV зуунд Ромын эзэнт гүрэн унасны дараагаар Европыг «харанхуй эрин» хэмээгддэг дундад  эртний үе бүрхэж авсан бөгөөд тэр үед европчууд хүний анхаарал татахаар нэг олигтой юм хийж байгаагүй, хийхээр барьж авсан бүх юм нь гараас нь унаж бүтэлгүйтэж байсан гэж өөрсдөө түүхэндээ тэмдэглэсэн  байдаг (ялангуяа германчуудыг хамгийн бүтэлгүй байсан гэж онцолсон байдаг билээ).Үүнийг  дундад эртний Европ дахь задарсан эмх журамгүй байдал, харгис хэрцгий мөлжлөг, балмад танхай авир, шашин хоорондын хядалцаан, алт мөнгөний шунал, хорсол тачаал, өшөө хонзогнол, цадигаа алдсан урвалт шарвалт, хавтгай архидалтын нийгэмийн түүх нь нотлон харуулдаг.Ямар сайндаа л Есүсийн ариун шарилыг буруу шажинтнаас чөлөөлнө гэдэг хөнгөн хөвөргөн уриан дор (үнэн хэрэг дээрээ дээрэм тонуул хийх мөрөөдлөө хэрэгжүүлж байсан) 100 гаруй жил Ойрхи Дорнодод учир утгагүй дайтаад лалынханд тартагтаа тултал ялагдаж байхав. Өнөө цагт нутаг дээрээ хоёр дахь удаагаа ялагдаж магадгүй болоод байгаа бололтой.
 
Тиймээс Молор-Эрдэнэ гуай та энд байр суурь олж авч чадахгүй бухимдаж байхынхаа оронд Германд очиж, “нутаг дээрээ Арабуудад ингэж дарлуулж болохгүй” гэж германчуудад сургааль, номлол, онол айлдаж байвал яасан юм бэ дээ. Тэгвэл харин амжилтанд хүрч магадгүй юм шүү.Дундад зуун дуусаж шинэ үе, шинэхэн үе, нэн шинэхэн үеийн түүх эхэлсэн ч европчуудын дээрэнгүй, түрэмгий, хүний үнэр муутай ёс суртахуун засраагүй ээ. Зуун жилийн дайн, гучин жилийн дайн, колоничлол, Наполеоны дайнууд, аймаглан устгалт (индианчуудыг хүйс тэмтэрсэн), боолын бузар худалдаа, дэлхийн I, II дайн тэдний гараар хийгдээгүй гэж үү дээ. Ийм цадигаа алдсан ёс суртахууныхаа төлөө тэд хүн төрөлхтөнөөс уучлалт гуйх иргэний зориг гаргаж чадаагүй л байгаа. Энэ бол тэд ухаажих яагаа ч үгүй байгааг харуулж буй ёс суртахууны нотолгоо юм. Арьс өнгөний үзэл, ялгаварлан гадуурхалт, аймаглан устгалт, фашизм зэрэг хүмүүн бус аймшигт үзлийг төрүүлсэн үндэс суурьт ёс суртахууныг хуулбарлан авах, даган дуурайх хэрэгцээ бидэнд бий гэж үү? Өвгөдийн уужим ухаанаар бодож үзвэл хэрхэвч байхгүй мэт.Хүний биеийг төдийгүй, сэтгэлийг эмчлэх эрдэм хураасан, германы алдартэмч Андреас Мориц «Яаруу үзлээс ангид байх» хэмээх номондоо өрнөдийн хүмүүс хэрхэн буруу хөгжиж байгаа болон хүслээ биелүүлэх чадвараа хэрхэн даран сөнөж байгаад харамсан. Тэрбээр өрнөдийн хүмүүсийн доройтлыг сэтгэлгүй түрэмгий зан чанарт байна гэж тодорхойлоод тэрхүү түрэмгий, яаруу үзлээс чөлөөлөгдөөсэй гэсэндээ тэднээс дотоод оюун ухаанаа нээхийг гуйж, «Нийгэмд ноёрхож байгаа та бидний итгэл үнэмшил, үзэл санаануудын ихэнхи нь нэгэнт балран унаж утга учраа алдаад байгаа билээ. Ахуйг үзэх суурь үзлээ дахиад нэг тунгаан бодож үзэхийг, өнөөгийн ертөнцийн сүйрэл та биднээс шаардаж байна. Болж байгаа бүх юмны хариуцлагаас бид цаашдаа зугтаагаад байж чадахгүй.
 
Харин бид хариуцагыг өөр дээрээ хүлээн авбал эрүүл саруул ухаантай болж чадна» гэж бичжээ.Андреас Мориц цаг хугацааны нууцыг тайлж, хүн төрөлхтөнийг олон зууны турш төөрөгдүүлж ирсэн өрнөдийн хийрхэл шударга биш гэж бичжээ. Тэрбээр цааш нь «Өрнөдийн хүмүүс амьдралын зөв эх булгаас хэрхэн холдсоныг, тэр нь бидэнд айдас төрүүлээд байгаа дэлхийн ертөнцийн өнөөгийн тоггворгүй байдалтай холбоотой» гэж тайлбарлажээ. Мөн түүнчлэнгээр «Сэрэх цаг болжээ» гэдэг номондоо хоцрогдсон зарим үзлээс хэрхэн салах, бид өөрсдийгөө оруулаад байгаа хүлэгдмэл амьдралаас гарах арга зам, хүний хувь тавиланг юу бүрдүүлдэг, оюун санаа, сэтгэлийн зовлон, амар тайван байдал, өөрийгөө төгөлдөршүүлэх арга замууд, мэдрэхүйн таван эрхтнээ хэрхэн хөгжүүлэх, эртний мэргэн ухаанд хэрхэн суралцах, шинэ ертөнцөд шилжин орох, газар дэлхийн гайхамшигт энхжинд хэрхэн хүрэх талаар бичиж өрнөдийн хүмүүст зөвлөсөн байдаг. Тэрбээр «Өрнөдийн соёл иргэншлээс хол тусдаа ард түмнүүд эрүүл биетэй, саруул ухаантай, амъдралын эрч хүчээр дүүрэн байдаг» гэж бичжээ. Энэ үнэхээр туйлын үнэн үг юм шүү.Хүнийг хэрэглээний нийгмийн эрэг шурга болгодог, хэрээс хэтэрсэн хэрэглээгээр донтуулж, шуналын микроб цацаж эрхшээл дороо оруулан ‘‘амьгүй албатууд” юм уу, хайрлах сэтгэл, эрхэмлэн дээдлэх ариун нандин зүйлсээ мэдрэх мэдрэлгүй болсон “зомби" болж хувирахыг бид хүсэхгүй. Бид байгаль эхийн энэрэнгүй чөлөөт үзэлт хөвгүүд билээ. Бид байгаль эхээ хүчирхийлэн сүйтгэж, амьдрах орчноо өөрийн гараар устгаж, үхэл мөхлөө өөрсдөө бэлдэж яваагаа үл ухамсарлагч хүмүүсийн хэрэгт оролцмооргүй байна.Махатма Гандийн хэлснээр “Газар дэлхийд минь хүний хэрэгцээг хангах нөөц бий.
 
Харин хүний шуналыг хангах нөөц байхгүй” билээ. Тиймээс жудагтай, журамтай, эрүүл ухаантай, бас хойч үеэ бодсон ухаалаг нийхэмийг л байгуулмаар байна. Бусдыг сармагчин мэт дуурайвал оронцог болж хувирдаг. Дуураймал юм заавал муудаж бууж ирдэг. Тэгэхээр бусдыг сохроор дуурайх нь “галууг дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөв” гэгчийн үлгэр болно оо доо. Өрнөдийг дуурайгаад хөлөө олоогүй Африк, Латин Америкийн ихэнхи орнуудын гашуун хувь заяаг давтахыг бид хүсэхгүй байна. Манай соёл иргэншил бол оюуны соёл иргэншил байснаас биш шунаг хэрэглэгчийн соёл байгаагүй ээ, Бидэнд хөгжлийн өвөрмөц шинэ гарц, шинэ зам хэрэгтэй. Шинээр хөгжин гарч ирсэн “азийн бар” гэгдсэн орнуудын туршлагыг анхааралтай нягтлан үзэхэд хөгжингүй орнуудын хойноос хөөж хөөцөлдөлгүй хөгжлийг алдаж, эсвэл дундуур нь дайрч орсон шинжтэй байдаг. Учир нь “хөөж гүйцэх, гүйцэж түрүүлэх” хоёр хамгийн хэцүү зүйл гэдгийг тэд маш сайн ойлгож байсан учраас өөр аргачлал, өөр замаар явж хөгжил дэвшилд хүрсэн юм, Тиймээс Хятадыг ч юм уу, Оросыг ч юм уу, Германыг ч юмуу дуурайгаад, эсвэл аялдан дагалдаад олигтой үр дүнд хүрэхгүй ээ.
 
Улс төрийн талаар дэмийрсэн нь
 
  Улс төр судлалыг энэ хүн бас мэдэх юм гэнэ ээ. Тиймээс түүнд хаадаа томилсон бичиг цаас, тамга тэмдгээ бариад очих юм гэнэ дээ. Хаадыг томилдог гэж дэлхийн аль улсын түүхээс олж харж, уншиж мэдсэн юм бол доо, хөөрхий. Эртний Английн ч юм уу, Францийн ч юм уу, Германы ч юм уу тиймэрхүү бичиг байж байдаг гэж мунхаглаж явдаг юм байх даа. Хаан төрийг хаа сайгүй хүчээр тогтоож бий болгодог байсан гэдгийг сэрж тогтооно. Тогтоосныхоо дараа үр удамдаа гэрээсэлж ширээгээ үлдээдэг байсан юм. Хаан ширээний төлөөх ширүүн тэмцлээс болоод гэрээслэл ч цөөхөн бичигдсэн, үлдэж хоцорсон нь бүр ч цөөн. Хаан тамганы хувьд мөн л адил, ихэнхи нь үрэгдэж алга болсон. Ихээхэн хожуу үеийн зарим нэг нь л хадгалагдаж үлдсэн. Тиймээс чиний гаж онолоор бол дэлхийн ихэнхи улс харьцангуй саяхан болтол бидэн шиг л төргүй байсаар л байсан байна.
 
Ерөнхийдөө чи төрийг ч, засгийг ч хаанаас ч олж харж чадахгүй. Хаашаа ч эрж хайгаад явсан зөвхөн хүмүүсийг л чи олж харна. Яагаад гэвэл төр ч, засаг ч хүнээс бүрдэж, хүмүүс тэднийг хөдөлгөж, хүмүүс амилуулж байдаг юм. Чухам тиймээс манай уламжлалт төр ёсны сургаальд “Иргэнээр дутдаггүй төр төрөөр дутдаггүй иргэн гэж байдаггүй” гэж товч, тодорхой, ойлгомжтой томъёолсон байдаг юм. Тийм болохоор хаан, ерөнхий сайд, сайд, түшмэд, яам тамгын газар угтаа чухал биш. Харин тэд төрийг, засгийг амилуулж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг дээр л бүх утга учир зангидагдаж байдаг юм. Мянга түмэн сайдтай, мянган сайхан яам, тамгийн газартай байгаад ч тэд нар нь төр засгийг амьлуулж, ажиллуулж чадахгүй бол улс орон харин удирдлагагүй, жолоодлогогүй байж байгаа нь тэр гэж ойлгогдох ёстой. Тиймээс ч ‘‘Засаг муутын төр муу” гэж манай төр ёсны сургаальд номлож, соёж сургасан байдаг. Энэ нь засгаа сайн зохион байгуулж, сайнаар бүрдүүлж авахгүй бол төр мөхнө шүү гэдгийг сургамжилсан улс төрийн гүн ухаан юм.
 
Нэгээс дээш хэдэн ч хүн цуглаад асуудал хэлэлцэх буюу цуглаанаасаа улс орны хувь заяатай холбогдол бүхий чухал шийдвэр гаргавал ямар ч л байсан хурал болдог юм. Тэрнээс биш суурин иргэд дөрвөн ханан дотор цуглахаар хурал болдог, нүүдэлчид гэрт цуглахаар хурал биш болдог юм биш. Манай өвөг дээдэс эсгий гэрт хуралдаад дэлхийн дахины хувь заяаг шийдэж явсан цаг үе бий юм шүү. Тэд ямар ч байшинд хуралдсан хурлаас дутахааргүй амжилттай хуралдаж, хэн бүхнээс илүү гэхээс бус дутахааргүй шийдвэр гаргаж байсан билээ. Түүний хүчинд л хүн төрөлхтөн дундад эртний үеэс эхлэн нүсэр том гүрнийг хэрхэн удирдах вэ гэдэг арга ухаан, улс төрийн чөлөөт сэтгэлгээ, эдийн засгийгхэрхэн зузаатгаж түгээмэлжүүлэх, чөлөөт худалдааг хэрхэн хөгжүүлэх вэ гэдгийг ухаарч ойлгож авсан юм. Дэлхийн «Хотол их улс»-ыг байгуулж, хүн төрөлхтөнийг нэгэн төрийн тоонон дор нэгэн гэр бүл мэт болгож, гар газар хөл хөсөр энх жаргалтай болгох гэсэн цуут эзэн хааныхаа агуу их хүсэл эрмэлзэлийг дундад эртний Монголчууд уураг тархи, цус махандаа хүртэл ухаарч сэтгэл зүрхээрээ хөглөгдөн цөөн боловч олноос дутахгүй хөдөлж, өнөө үеийн ертөнцийн суурийг босгосон билээ. Тиймээ, дэлхийн зүрхэн нутагт «Хотол их улс» хэмээх агуу их төр ёсны сэтгэлгээ төрж бойжоогүй бол өнөөгийн «даяаршил»-ийн үзэл санаа дэлхий дахинаа цэцэглэх байсан гэж үү?
 
«Чөлөөт худалдаа»-ны үзэл санаа дундад эртний Монгол ертөнцөд цэцэглэн хөгжиж байгаагүй бол эдийн засгийн интеграцчлал орчин үеийн ертөнцөд дэлгэрэх байсан гэж үү? Нэгэн удам угсааны хитанчуудынхаа үйлдсэн их бууг Монголчууд хээрийн их буу болгон сайжруулж, хэрэм эвдэх болон далайн тулалдаанд хэрэглэж, хятадын далавчит жижигхэн пуужинг өрнөдөд дэлгэрүүлээгүй бол өнөөгийн техникийн дэвшил бий болох байсан гэж үү?
Улс орнуудыг холбож, үндэстнүүдийн хооронд харилцаа үүсгэдэг «энхийг тогтоогчид» буюу дипломатуудын амь нас, бие, бичиг захидал, эд агуурс дархан халдашгүйг дархалсан «гэрэгэ»-г сэдэж, элчийн амь биеийг халдашгүй байлгахын төлөө хатуу ширүүн тэмцэл хийгээгүй бол дэлхийн  олон үндэстний хоорондын өнөөгийн агуу их ойлголцол  бий болох байсан гэж үү? Монголын хөх төрийн эзэд шүтэн бишрэх эрх чөлөөг анх түрүүн дэлхий даяар зарлан тунхаглаж, бүх шашин шүтлэгийг тэгш  хүндлэх бодлого журамлан явуулж байгаагүй бол улс  орон, үндэстэн угсаатнууд бие  биеэнтэйгээ оюун санааны 1 талаар хүндэтгэлтэй харилцдаг 1 өнөөгийн харилцаа бий болох байсан гэж үү?«Үгүй» гэж баттай хэлж  болох биз ээ. Чухам ингэж л «дэлхийн түүх хөх» болсон  билээ. Дэлхийн энэ түүхийг нэгэн үе ногоон болгох гэж оролдсон, бүтээгүй ээ. Нэгэн  үе улаан (коммунизм), бүр  хүрэн (фашизм) болгох ч гэж  бас оролдсон, бас л бүтээгүй  ээ.
 
Эдгээр түрэмгийллийг хөх тугтан англичууд, америкчууд ялан гарч байсан.Чингис хааны үүсгэн байгуулсан төр улс, “төр шиг төр, улс шиг улс” байсныг Монголчуудыг судалсан хамгийн анхны өргөн хэмжээний бүтээлийн нэгэнд тооцогддог англи хэл дээр зохиосон XIX зууны түүхч Хенри Ховард онцлон бичихдээ: “Чингис хаан бол жирийн нэгэн байлдан дагуулагчаас хавьгүй илүү их хүн байсан. Александр, Наполеон, Төмөр нар дайтах урлагаараа түүнтэй бараг эн зэрэгэдэг боловч тэдний байгуулсан аугаа их гүрнүүд нь элсэн манхан төдийхөн байсан ба тэднийг өөд болмогц бутран сарнисан юм. Харин Чингис хааны хувьд огт өөр байлаа. Тэр эзэлж авсан гүрнээ сайтар зохион байгуулсан учраас түүнийг халин одсоны дараа ч их гүрэн нь оршин тогтносоор, дэгжин бадарсаар байв. Нийгэм улс төр, эдийн засгийн тоо томшгүй олон зохиол бүтээлд түүнийг бүтээн байгуулагч гэсэн байдаг. Түүний хууль цааз, удирдлагын ёс журам нь үнэхээр гайхам биширмээр юм. Өнөөгийн улс гүрний чухал хүчин зүйл гэгдэх шударга ёс, хүлцэл нигүүсэл, сахилга бат зэрэг нь чухам түүний орд өргөөнд л хэрэгжиж байсан” гэж бичиж хүн төрөлхтөнд үлдээжээ.Нүсэр том төрийг удирдан зохион байгуулах Монголчуудын туршлага байгаагүй бол өнөөгийн төрийн бүтцүүд гарч ирэхгүй байсан. Мөнх Тэнгэртэй эгнэм Хас төр, Агуу их суу зальтай эгнэм шинэлэг үзэл санаа, Тэнгэрийн бошго зарлигтай эгнэм Их Засгийн хууль Монголд гарч ирсний хүчинд Орос гэдэг их гүрэн, Хятад гэдэг нэгдмэл улс, баруун европын нүсэр төрийн бүтцүүд гарч ирсэн юм. Энэ тухайд Орос-зөвлөлтийн эрдэмтэн А.П.Окладников “Монголчуудын довтолгоон олон жижиг вант улсууд болж бутарсан Орос оронд өрнөдийн булаан эзлэгчдийг эсэргүүцэн оросын ард түмэн Москваг тойрон нэгдэх үйл ажиллагаанд тусалсан.
 
Монголын эзэнт гүрэн унаснаас хойш Орос орон нэгдэж хүчирхэг гүрэн болж тодорсон юм” гэж бичиж байсан.Европт засаг-нийгэм гэдэг бүтэц байсан болохоос биш төр-нийгэм гэдэг бүтэц гэж байгаагүй юм. Тиймээс ч “би бол төр’’ гэж Францийн ван XIV Людовик андуу ойлголтоо гаргаж хэлж бардамнаж байжээ. Уул нь төр гэдэг бол ийм явцуу ойлголт биш юм. Төр бол ард түмэн юм. Тиймээс ч манай төр ёсны сургаалд “Иргэний амь төрдөө, төрийн амь иргэндээ” гэж томъёолж өгсөн байдаг билээ. чухам энэ гүн гүнзгий ухагдахуун дундад эртний үед Европ хүрсэн Монголчуудын агуу их засан тохинуулалтын үед дэлхий нийтэд тархсан үзэл санаа болсон юм. Тэгэхлээр өнөөгийн америкийн ч бай, европын ч бай, хятадын ч бай төрийн бүтэц дундад эртний Монгол төрийн бүтцийг үндсэнд нь хуулбарлан авсан төрийн бүтцүүд гэж баттай хэлж болно. Үүнийг Монгол судлалд бүх насаа зориулсан Орос-зөвлөлтийн эрдэмтэн В.В.Бартольд “Монголчуудын захиргаа аливаа зүйлийн адилаар сөрөг талууд байсан хэдий ч Монголчууд тал нутгийн төдийгүй Хятад, Өмнөд Ази, Дорнод Европын соёлт орнуудыг байлдан эзэлсний дараагаар эдгээрт Монголын байлдан эзлэлтийн өмнөхөөс илүү бат бэх улс төрийн дэг журам тогтсон юм. Ийм баримт нь Чингис хааны удмынхны талархал хүлээхэд дөхөм болохгүй байж чадаагүй” гэж баталж өгсөн байхад энэтхэгийн их улс төрч Ж.Неру “Монголчууд өөрийн амьдралын тогтсон төрхтэй бөгөөд нарийн нягт зохион байгуулалттай ард түмэн байв.
Тулалдааны талбарт байгуулсан Монголчуудын ялалт нь түүний сахилга бат, зохион байгуулалт, Чингис хааны цэргийн жанжины урлагт оршиж байжээ. Чингис хаан өөрөө цэргийн гарамгай жанжин төдийгүй мөн өөрийн армийн өдий төдий шилдэг жанжидыг хүмүүжүүлэн бойжуулжээ. Чингис хаан бол дэлхийдхамгийн гайхамшигтай нэгэн байсан иь эргэлзээгүй” хэмээн тэмдэглэсэн нь бас л нэгийг санагдуулна.Мөн Английн түүхч, Монгол судлаач эрдэмтэн Ж.Суандерс “Чннгис хаан дайсан болон урвагч, хатуу ширүүн анд нөхөд, нэгэн санаатандаа ер бусын элэгсэг дотно харилцдаг, шинэ үзэл санааг хүлээн авамтгай, соёл иргэншлийн зарим ололтыг үнэлдэг, түүний зарлиг тушаал нь Ази тивд хэзээ ч байгаагүйгээр олон соёлыг нэгдэн нийлэхэд их тус болжээ. Тухайн үеийн анхны том жанжин байсны хувьд Чингис хааны чадал нь зөвхөн гайхамшигт нээлтүүд төдийгүй тэр үед байсан практик амьдралыг өөрчилж сайжруулахад ер бусын авъяас чадлыг харуулснаар тодорсон юм” гэж үнэлсэн байдаг.
 
1970 онд Японы эрдэмтдийн бичиж хэвлүүлсэн “Дэлхийн дахины түүх” гэдэг зохиолын “Хөх чонын орон” хэмээх долоодугаар ботид “Чингис хаантай эн зэрэгцэх баатар дэлхийд гараагүй, дөчхөн жилийн дотор дэлхийн их гүрнийг байгуулсан төдийгүй, тэрхүү гүрэн нь 150 жил  оршин тогтносон гүн бат үндэс ч суурьтай байсан явдал юм.Монгол гүрнийг “Монгол гүрэн” гэж нэрлэхийн оронд “Монгол  ертөнц” гэж нэрлэвэл зохино. Монголын байлдан дагууллаар өрнө, дорнын улс орнуудыг холбож, худалдаа арилжаа,  харилцаа холбоо харилцан  нэвтрэх бололцоо олгосон... Чингис хаан Монгол гүрний  оюун санааны төв болсоор  байв. Зөвлөлт Орос, Хятад  хоёр Чингис хааны өвийг залгамжилсан. Чингисийн  байлдан дагуулал үүсч байсан  капиталист эдийн засгийг Монгол ертөнцөөр дамжуулан  газар дундын тэнгист хүргэсэн,  энэ утгаараа Чингис хаан  дундад зууны үеийн дэлхий  дахиныг донсолгож орчин  цагийн Шинэ ертөнцийг  бий болгосон" билээ гэж тэмдэглэжээ.   Энэ бүхнийг хэлж, бичиж, ярьж, дүгнэж байсан үе үеийн  суут эрдэмтэд, улс төрчид  Молор-Эрдэнэнийхээр бол байгаагүй хүнийг судалж,  оршин тогтнож байгаагүй гүрнийг бий болгон хоосон магтахаар түүхийн бүдэг б жимээр зэрэглээний хойноос  хөөцөлдөж явсан байхнээ.
 
Тэд лав хуурамч алдар нэр олохын тулд хүмүүсийн сэтгэл санааг огцомдуулан цочоох гэж оролдож явсан байх аа. Тэгэж битгий сэрүүн зүүдэлж буруу андуураарай. Тэд үнэн хэрэг дээр болсон түүхэн үйл явдлыг судалж, тэр түүхэнд гүйцэтгэсэн түүхэн хүний үүргийг билгийн нүдээр зөв олж харж, ямар ч хийрхэл, дэмийрэлгүйгээр, хоосон доромжлолгүйгээр дэлхийн түүхэнд агуу их үүрэг гүйцэтгээд өдгөө хилс гүтгэгдэж буй ард түмний түүхийг үнэнээр бичиж, бахархсан сэтгэлээ илэрхийсэн эгэл даруухан, үнэнч шударгуу хүмүүс ээ. Үлэмжийн их мэдлэгтэй, үнэн үгтэй, шударгуу зантай, даруу төлөв эрдэмтэд, судлаачид, улс төрчид, эгэл сонирхогчид байж л байсан, байж л байгаа, хойшид төрж ч гарна аа. 1990- ээд онд манай парламентийн төлөөлөгчдийг АНУ-д очиход тэдэнтэй уулзсан Америкийн нэгэн сенаторч “Ийм агуу их түүхтэй ард түмэн өчүүхэн байдаггүй юм” гэж хэлж байжээ. Тэр билгүүн хүний нэрийг мэдэхгүй байгаадаа туйлаас харамсаж байнам. Зөв замаар замнаж яваа хүн эрдэм хураах тусмаа улам л даруу төлөв болдог доо. Мэдэхгүй юмныхаа тухай мэдэмхийрч ярьдаггүй зан чанартай болдог билээ. Гэтэл энэ хүн тэр ярилцлагадаа хэтэрхий их буруу тийшээ мэдэмхийрч “Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмт хүн даруу” гэхийн аргагүй аашилжээ. Уул нь цэцэн мэргэн, эрдэмт хүнийг чимдэг цорын ганц зүйл бол “даруу зан” байдаг гэсэн манай зон олны гүн ухаан юм даа. Гэтэл энэ хүмүүнд ухаалаг хүний оюун сэтгэлийн “философи” буюу 'Гүн ухаан” болсон даруу төлөв зан чанарын үнэр ч алга. Харин бүхний дээгүүр өөрийгөө тавьж, хийрхэх хэнээрхлийн өвчнөөс өөр зүйл үл харагдана. Агуу их хүнийг дундач ухаанаар буюу хийрхэж шалдаа бууж доройтсон ухаанаар ойлгохын аргагуй байдаг. Ойлгох гэж оролдвол солиоролд хүргэх аюултай. Тодруулж хэлбэл агуу ихийг үгүйсгэвэл агуу их болчих юм шиг дутуу сэтгэдэг байнгын өвчинд дайрагдах гай дотор унадаг гэм хортой. Энэ бол“агуу ихийн өвчин” гэж нэрлэгддэг өөрийгөө өргөмжпөх “би”-гийн хийрхэл юм. “Би”-ийн өвчинд автсан хүмүүс өөрийнхөө юу ч мэддэггүйг мэддэггүй нь туйлын хачирхалтай харагддаг. Энэ юу гэсэн үг юм бэ гэхээр хүмүүс оюуны цараагаараа гурван хэсэгт хуваагддаг гэсэн үг юм. “Юм мэддэгээ мэддэггүй гэж боддог хүн” (даруу ухаалаг ; хүн), “юм мэддэггүйгээ мэддэг хүн” (даруу хүн), “юм мэддэггүйгээ мэддэггүй хүн” (мангуурсан тэнэг хүн) гэж байдгаас бидний ярьж буй хүн маань хамгийн сүүлийн ангилалд орох хүн болох нь харагдаж байна даа.
 
Хууль зүйн талаар дэмийрсэн нь
 
Энэ өгүүллийн хүрээнд  хэлэх дуртай үг маань яагаад ч юм “тэр хүн... мэдэх юм гэнэ ээ" гэдэг үг болчихлоо доо. Тэгэхлээр тэр хүн хуульзүйг мэдэх юм гэнэ ээ, Хуульзүй гэдэг чиний өчүүхэн ойлголтоор ойлгоод авчихдаг энгийн зүйл огт биш ээ. Хууль гэнэт гараад ирэх юм уу, тэнгэрээс буугаад ирдэг зүйл ч биш юм. Хууль бол өөрийн гэсэн хөгжпийн үе шатуудыг дамжиж боловсронгуй болсоор байгаа онцгой зүйл юм. Жаахан тодруулж өгвөл хууль үүслийнхээ эхний шатанд ёс заншил, ёс суртахууны хэм хэмжээ маягаар бий болдог. Ёс заншил, ёс суртахуун ямар нэгэн хэмжээгээр хуулийн шинжтэй байдаг гэсэн үг. Дараа нь хэв хууль буюу бичмэл бус хуулийн хэлбэрт ордог. Тэгээд бичмэл хууль гарч ирдэг нь жам ёсныхоо хөгжлийг дагаж буй хэрэг юм. Энэ бол бичмэл хууль гарч иртэл түүхэн хөгжлийн нилээд хугацааг туулж хөгжинө гэсэн үг. Манай Их Засгийн хууль бол хэв хууль бичмэл хууль болох зааг дээр гарч ирсэн 200 гаран зүйл ангитай бичмэл хууль байсан гэдгийг Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан улс орнуудын нутаг дэвсгэр цээрээс олдсон эх бичмэлүүд нотлон харуулдаг. Жишээ нь:
 
тав зургаахан жилийн өмнөдөө Өмнөд Солонгосоос Ли гэдэг хүний гэрийн архиваас Их Засаг хуулийн бүрэн эх гарч ирснийг манай судлаачид тусгай ном болгон хэвлүүлж, шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулсан. Тиймээс таны амласан төрийн тухай яриа бидэнд огт хэрэг болохгүй ээ. Тэгсэн дор бол сартваахи болж чадахгүй байгаагийнхаа учрыг олохоор харь газар лугаа явсан нь дээр. Тэндээ тэгээд үлдвэл бүр сайн. Таны лекцийг очиж мунхруулга сонсож, хар энергид эзэмдүүлж, бие сэтгэлээрээ доошоо орж суудаг хүмүүс хайран байна.
 
Их Засгийн хуулийг нарийвчлан судалсан эрдэмтэн-судлаачид нийхэмийн амьдралын өргөн цар хүрээтэй асуудлыг хуульчлан зохицуулсан түүний шинж чанараас үүдүүлээд түүнийг Үндсэн хуулийн шинж чанартай өвөрмөц хууль байсан гэж тодорхойлсон билээ. Дэлхийн ноонсферийг нээсэн Америкийн суут эрдэмтэн, түүхч, газарзүйч Ж. Вернадский бээр манай Их Засаг хуулийг тийн үнэлж бичихдээ “Засаг хуулийг бүхэлд нь хэв хуулийн шинжтэй хууль гэж хэрхэвч үзэж болохгүй. Энэ бол Монгол гүрний эзэн хааны хууль юм. Мөнхүү хууль бол... шинэ тулгар тогтсон төрийн засаг захиргаа, цэрэг, иргэн, шүүх, гадаад харилцаа, худалдаа, хэв заншил тэргүүтэн олон төрөл зүйлийг багтаасан бүрэн төгөлдөр их хууль юм” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн хамгийн анхны Үндсэн хууль байсныг хүлээн зөвшөөрсөн юм.
Тэгэхлээр энэ алдарт эрдэмтэн байгаагүй хуулийн талаар ийм их өндөр үнэлгээ өгч хожмын Молор-Эрдэнэ философч гэгчийн онол шүү юмыг урьдчилан бут цохиж, уур хилэнг бадраах нүгэл гэм үйлдсэн байх юм. Яалтай ч билээ дээ, энэ хүний эсрэг бүх шинжлэх ухаан, дэлхийн олон олон эрдэмтэн мэргэд бослого гаргачихсан бололтой байх чинь...Бодлогогүй үг хэл ам таталж байн уу , урт хошуу хүзүүгээ ороож байна уу, аль эсвэл харийн явуулга бүтэлгүйтэж байна уу. Сэтгэл, хүсэл хоёр буруу тийш явбал хүний дотор чөтгөр бий болдог.
 
Сэтгэлээ гээсэн хүний дотоод ертөнцөд хоосорсон орон зай их болсон байдаг учраас тэгэж мэдрэгдэх нь аргагүй биз ээ. Хүн сэтгэлгүй болно гэдэг хүнлэг чанарынхаа ихээхэн хэсгийг алдаж буй хэрэг юм. Тиймээс дутуу, татуу хүмүүн шиг санагдах нь ойлгомжтой. Тийм хүн хичнээн их олон сургууль төгссөн ч мэдээлэл төдийтэй л хүмүүс болохоос бус боловсролтой, тэр тусмаа эрдэм мэдлэгтэй хүмүүс болж огт чаддаггүй. Өөрөөр хэлбэл тэдний оюун ухаанд тэр их мэдээлэл эрдэм болж буудаггүй. Буусан ч буруу тийшээ эргэсэн мэдээлэл болж, хүсэл, сэтгэл хоёрыг нь буруу тийш нь залж шаналгадаг.Сэтгэлээрээ хүн болгон илэрч харагддаг. Сэтгэл сайхантай хүн бусдын дотор их зай эзэлдэг, харин сэтгэл муутай хүнийх өчүүхэн бага зай эзэлдэг. Монголчууд сэтгэлийг зургаа дахь мэдрэх эрхтэн гэж үздэг. Монголчууд сэтгэлийн чимэг болгож, «ичих, эмээх, баярлах, гэмших, хайрлах, жигших» энэ зургааг нэрлэн тайлбарладаг нь их учиртай. “Баатар хэмээвч нинжин сэтгэлгүй болбоос самуун хулгайгаас дор болой” гэгчээр “эх оронч сэтгэлгүй хүнд эрдэм боловсрол олговол босоо ороолонд алтан шүд зүүж өгсөнтэй адил” болдог гэдгийн сонгодог жишээ гарч ирэх биз ээ.
 
Үгүйсгэх дэмийрэл
 
Энэ хүний яриад байгаа зүйл ерөөсөө өвөрмөц зүйл биш юм. Энэ бол улаан коммунистуудаас уламжилж ирсэн үгүйсгэгч үзэл баримтлал юм. Тэд урьд байсан бүх юмыг устгаад нүцгэн шороон дээр пролетарийн шинэ нийгмийг барьж, шинэ соёл, шинэ хөгжил дэвшлийг бий болгоно гэж хийрхдэг байсан юм. Энэ хүн тэр хийрхлийг нь л оюун санааны хувьд яс махандаа тултал гүн гүнзгий өвлөж авчээ гэж хэлж болохоор ажээ.
Биднийг сохроор аялдан дуурайгчид болгохын тулд бидний удмын сан өөд довтолж язгууртнуудыг устгаж үгүй хийсэн, бидний оюуны сан өөд довтолж гэгээнтнүүдийг устгаж үгүй хийсэн, эцэст нь хорвоогийн мэдээллээс холдуулахын тулд хил орчмын иргэдийг устгасан. Ингэж тархи толгойгүй мэт болгож авсныхаа дараагаар үндэсний бахархал болсон үүх түүх, соёл уламжлалыг үгүй хийх, мартагнуулах, харьшуулж ондоошуулж, Монгол хүнийг аль ч соёлд хамааралгүй саарал амьтан болгож авах довтолгооноо эхэлсэн. Үүний гай хөөг бид одоо хүртэл амсаж явна аа. Харийнхан Монгол нутагт минь ямар их шунана вэ. Монголын агуу их түүх, шавхагдашгүй соёлоос ямар их түүртэнэ вэ.Америкийн профессор Моррис Россаби 1987 Калифорниа муж улсад бичиж хэвлүүлсэн “Хубилай хаан: түүний амьдрал, цаг үе” гэдэг зохиолдоо “...Бүхэл бүтэн үеийн турш Монголчууд Ази, Европын эзэн болж бусдыг эзэгнэж байв. Тэд бүх нийтийн засаглал тогтоох санаа зорилгоо хэзээ ч орхиогүй боловч гадаадын жуулчид, тэр ч байтугай өөрсдийн эрхшээлд ороогүй эрх баригчдын харьяаны хүмүүст зочломтгой найрсаг хандаж байв. Европын худалдаачид, гар урчууд, элч төлөөлөгчдөд алс тэртээх Хятад орон хүртэл аялах зөвшөөрөл анх удаа олгон Монгол засаг захиргаан дахь Азийн өргөн уудам нутгаар аялан зорчихийг урамшуулан дэмжиж бас Азийн эд бараа аян жингийн цуваа Европт хүрч, дараа дараагийн үед тэдгээр зүйлийг авч хэрэглэсээр байх гэсэн Европын хэрэгцээ шаардлага нь Азид хүрэх зам хайхыг хэрэг дээрээ урамшуулан зоригжуулжээ.
 
Монголын эрин үе нь 15 дугаар зууны үеийн шинжлэх ухааны эрэл хайгуулын зүг тойруу замаар жолоодон Азид очих далайн зам нээхэд хүргээд өрнө зүг далайгаар аялан Энэтхэг хүрэх гэсэн Христофер Колумбын амжилтгүй-чармайлтад дээд зэргийн илрэлээ олсон юм. Тэр ч байтугай Монголчууд аж үйлдвэрийн хувьсгал гарахад ч дөхмийг үзүүлсэн байж магад” гэх зэргээр бичиж тэмдэглэснийг бид мартах ёсгүй ээ. Мөн түүнчлэнгээр Израилийн Засгийн газрын зөвлөх Эйтан Харлов “Монгол цэргийн онцгой баг” гэдэг номыг офицерууддаа зориулан бичиж, тухайн үед Батлан хамгаалах яамны сайд асан Шимон Перес түүний номынх нь удиртгалд “Чингис хаан тухайн үеийг хүртэл үзээгүй хурд, эрч хүч, хязгааргүй эр зориг, зохион байгуулах хосгүй авъяас, улс төрийн өвөрмөц бодлого баримтлалаараа цөөн хэдэн бүдүүлэг аймгийнхныг бүхий л саад тотгорыг гэтлэн туулагч хүмүүс болгон хувиргасан юм” гэж бичсэнийг ч, Орос-зөвлөлтийн эрдэмтэн Е.Грумм-Гржимайло “Чингис хаан стратеги, тактикийн хувьд урьд үеийнхээ хүмүүсээс хавьгүй давсан төдийгүй өөрийнхөө зууныхнаас ч үлэмж түрүүлсэн байсан юм” гэдгийг ч цээжинд үргэлж санаж, өвөрмөц сэтгэлгээнд шүтэж явах ёстой. Учир нь хаа ч гараагүй шинэ санааг олж сэдэж, амьдралд дээр буулган хувиргаж чадсан хүн, улс үндэстэн л агуу их амжилтанд хүрдэг.
 
Өвөг дээдэс маань мянга мянган жилийн туршид эх нутаг өөд нь цөмрөх гэж оролдсон дайсныг (зуугийн эсрэг нэг байсан ч) зэвсэг атгасан нэг гараараа няцааж, нөгөө гараараа бичиж туурвиж, бүтээж босгож байсан. Өвгөд, мэргэд минь тэнгэр заллага өвөртлөвч үгээ хэлэх цаг нь ирвэл хэлсэн шиг хэлнэ ээ. Бузар шүлстэй амыг тас байлгаж чадна аа. Өлөн шунаг дайсан халдвал сэгхийн сэхэж, залуу хүн мэт тэмцэж ялж чадна аа. Чухам үүнд л эх оронч үзлийн гайхамшигт хүч чадал оршиж байдаг юм.Олон ургальч үзлийн үүднээс энэхүү нийтлэлийг нийтлэв.
 
Зохисгүй үг хэллэгийг зохиогч өөрөө хариуцна.
 
Ц.Гомбосүрэн