ХУБИЛАЙ- түүхийн тархи угаалт уу, баруууны тархи угаалт уу?
Хубилай хаан гэж хэн, юу билээ. Хубилай- ???, Хубилай -асуудал. Хубилай бол анхаарал татсан сэдэв. Үргэлж хоёр талтай явж ирсэн. Тэгвэл энэхүү хоёр талын цаана гурав дахь тал ч байж болох юм.
2014 оны есдүгээр сарын 23-ны өдрийн 15 цагт Монгол улсын төрийн ордны ёслолын төв танхимд анх удаа залуу судлаач О.Батсүхийн “Хубилай хаан” номын нээлт боллоо. Хип хоп хөгжмийн дор болсон уг нээлтэн дээр 750 гаруй хүн оролцсон бөгөөд энэхүү өдөр Их Монгол улсын Их Хаан Хубилайн төрсөн өдөр буюу 799 жилийн яруу алдарт ойг тохиолдуулан энэхүү зурагтай, зузаан, том, гоё сайхан номын нээлт болов.
Ирэх жил энэ өдөр Их Хааны 800 жилийн ой болно. Одоохондоо энэ ойн талаар төр засгийн ямар нэгэн тогтоол шийдвэр гараагүй ч Монгол улсын түүхийн хүрээлэнгээс уг ойг өргөнөөр тэмдэглүүлэх тухай тогтоолын төслийг оруулаад удаж байгаа юм байна. Олон нийт энэ ойн ажилд сайн дураараа орж эхэлжээ.
Энэ ном гарахаас өмнө Оюу толгойн гадаад талын ТУЗ-ийн дарга Галсангийн Батсүхийн бичсэн Хубилайн Их улсын нийслэл “Хан балгас” хэмээх зурагт ном гарсан билээ. Хубилай Сэцэн хаан бол Их Монгол улсын их түүхийн алтан хуудсан дахь агуу их хүн мөн.
Энэхүү зузаан номонд дурьдагдаагүй хоёр хүний нэг нь түүхч академич Чулууны Далай билээ. Энэ хүн анх Хубилайн Юань гүрний талаар анхны эрдмийн зэргийг хамгаалж, энэ сэдвийн мөрийг гаргаж, нэг талаасаа түүх, эрдмийн судлалын эхлэл, нөгөө талаас тархи угаалтын эхийг тавьсан ч байж болох юм.
Доктор П.Нэргүйн хэлдгээр цаад юмныхаа мөн чанарыг насан турш ойлгоогүй ч байж болно. Ямар ч болсон тэрээр энэ ном, энэ сэдвээсээ болж тун их зовж, орос багш нараар загнуулж, галзуурах шахаад эмнэлэгт хэвтэж байсан гэдэг. Мөн номыг нь хэвлэхийн хашаанд галдан шатааж, төлбөр тавин, ах нь төлж байсан гэдэг.
Хүмүүс түүхийг мартаж болно. Түүх хүмүүсийг мартахгүй гэдэг билээ. Нөгөө нэг хүн нь Монголд ном нь хаагдсан “Хаадаас комиссаруудаар дамжин капиталистуудын гарт орсон Шинэ Монгол орон" номыг зохиогч Морис Россаби билээ.
Өнөөдөр ч гэсэн эрх чөлөөтэй сайхан цаг үе Монголд ирээгүй байгаа биз дээ. Бүх юм эмх замбараагүй, зохион байгуулалтгүй байгаа болохоос биш жинхэнэ эрх чөлөө гэгч байхгүй байгаа нь түүний номыг учир битүүлгээр хаасан явдал юм. Морис Россаби “Хубилбай хаан” хэмээх алдарт бүтээлээ туурвихдаа олон чухал санал дүгнэлтийг хийсэн юм.
Нэгдүгээрт, өнөөдөр ямар ч аавын хүү Хубилай хааны тухай тусгайлсан номыг бичээгүй байна. Хубилай бол дэлхийн түүхийн хоосон бөгөөд цагаан орон зай юм. Хувилай бол хүн төрөлхтөний түүхэнд агуу гайхамшигт ул мөрийг үлдээсэн хэдий ч Европууд манай цагаан хаан гэж үздэг. Арабын халтар саарлууд болохоор манай үздэг.
Хятад бас манай хаан гэж үздэг. Мэдээж Монголын хаан юм чинь монголчууд өөрсдийнхөө хаан гэж үзэж байгаа. Хятадын судар бичигт голдуу албаны хоосон хуурай зүйлүүд их бий гэж тэрээр тэмдэглээд Хубилай хааны тухай бичиж түүхийн орон зайг нөхөхийг уриалсан. Бас Хубилайг домгийн шинжтэй хоосон, барагтийм хаан байгаагүй гэж үзүүлэх явдал ч байдаг юм.
Зохиогч олон жил судалсны эцэст Хубилай бол нэн бодитой түүхт хүн мөн. Түүний тухай асар их зүйлийг бичсэн мэт боловч жинхэнэ үнэнийг бичээгүй байдаг юм байна гэсэн санааг дэвшүүлсэн.
Манай түүхч А. Амар Хубилай сэцэн хаан бол Чингис хааны дараа орох агуу их хаан мөн гэдгийг тэмдэглээд түүний эцэг Тулайн тухай бичнэ гэж амласан боловч ном нь засварлагдан, өөрөө баривчлагдаж шатаах зууханд шатаагдсан билээ.
Мөн Хубилайн тухай өгүүлнэ гэсэн олон монгол зохиогч байдаг боловч номдоо бичээгүй байдаг. Тэд үнэхээр бичиж амжаагүй юу, аль эсвэл бичснийг нь устгаа юу. Хубилай өөрөө яруу найрагч, шүлэгч, түүхч, нийтлэлч хүн байжээ гэсэн ул мөр байгаа боловч одоохондоо нэг шүлэг, нэг ном, нэг тэмдэглэл хоцорчээ.
Тэр нь нэн сэжигтэй. Нэн ялангуяа монголын гучин эх сурвалж гээд байгаа “Хубилайн цагаан түүх” нь маш товчхон бөгөөд Жак Уйтерфордын хэлдгээр ихэнх нь алга болсон бөгөөд үлдэгдэл нь тархи угаалт маягаар ашиглаж байх шиг.
Зарим үед Хубилайн шарын шашны багш Пагва лам зохиосон ч гэх шиг нэг бол Өвөрмонголын хутагт сэцэн гэдэг хүн шашны зорилгоор найруулж бичсэн ч гэх шиг ямар ч болсон энэ ном бол шарын шашин болон төрийн талаарх түмний тархи угаалт юм.
Нэгдүгээрт, шарын шашинг Хубилай хаан Монголын үндэсний шашин болгож төр шашин хоёр нэг гэдгийг тунхагласан хожмын их том тархи угаалт болсон. К.Маркс “Капитал" бүтээлдээ 1751 онд Английн парламентын төрийн их сүмийн хууль гэгч гарч төр шашин хоёр нэг бөгөөд төрийн тэргүүн шашны тэргүүн байна гэдгийг баталгаажуулснаас гадна бид биш барууныхан өнөөдрийн дэлхий дээр байгаа дөрвөн шашин нэг эзэн, нэг захиалагчтай, нэг мөнгөөр хөдөлдөг бөгөөд далд колоны тархи угаалтын зорилготой гэдгийг нотолсоор байна.
АНУ-ын болон Монголын төрийн тэргүүнүүд шашны тэргүүнүүд гэдэг нь ойлгогдож байна. Тийм учраас Ц.Элбэгдоржийн ивээл дор Майдар бурханг, 108 метр өндөр суварга, 108 мянган хүнийг оршуулах гэж байгаа шиг 1911 онд Хятадын ерөнхийлөгч Сунят Цений нэр дээр барууныхан Бат хаалга хэмээх газар Майдар бурханг босгож Өвөрмонголын хойтохыг уншсан билээ.
Тэгвэл ойн баярууд балай булхайтай зүйлүүд болж байдаг гэдгийг түүхч-судлаач-зохиолч-яруу найрагч Бэсүдэй Н.Нагаанбуу 2006 оны Их Монгол улсын 800 жилийн ой тэмдэглэх үеэр болс-ныг нийтэд илчилж бичсэн билээ.
Тэрээр өөрийнхөө “Монголчуудын язгуурын гүн ухаан” номдоо 2006 онд Их Монгол улсын 800 жилийн ой тэмдэглэх нэрийн дор их мөнгө угааснаас гадна ирээдүйн тархи угаах хар домын үйл ажиллагааг төр засгийн өндөр хэмжээнд явуулсныг нотлон бичсэн.
Тухайлбал 2006 оны долдугаар сарын 8-ны өглөөний 4-6 цагийн хооронд Монгол улсын ерөнхий сайд Н.Энхбаярын удирдлага дор маш нууц ажиллагааг явуулжээ. Энэ нь 168 сая төгрөгийн төсөвтэй бөгөөд Монголын язгуур гурван бурхан хэмээхийг аравнайлсан байна.
Энэ нь сууж буй бүдүүн тарган Өгөдэй хааны нэр дор дотор нь Жанрайсаг бурхан аравнайлж чандрын хамт, Чингис хааны нэрийн дор Очирваань бурхан аравнайлж, Хувилай хааны нэрээр Мандшир бурханг их хэмжээний ном хадаг янз бүрийн эд зүйлс, чандрын хамт хийсэн байна.
Ийнхүү Монголчууд Жанрайсаг, Очирваань, Мандшир гэсэн гурван бурханд л залбирч зургаа авахуулж байгаа юм байна. Мөн бусад баяраар иймэрхүү домын шинжтэй зүйлийг ард түмний мөнгө хөрөнгө цацаж асар их хийдэг байна.
Тийм учраас Хубилай хаан түүхийн тархи угаалт уу, барууны тархи угаалт уу, шарын шашны тархи угаалт уу, төрийн тархи угаалт уу, түмний тархи угаалт уу. К.Маркс өөрийн бүтээлдээ хууль болон төр гэдэг нь барууны тухайн ард түмнийг нь дарангуйлан барих, хорих, алах, устгах зэвсэг гэдгийг мөн тодорхойлсон. Тэгвэл өнөөдөр төр шашин гэж юутай их эгшиглэн дуулна вэ?
Хубилай хаан домог зүйн тархи угаалт биш биз. “Хөх толбо" сонины эрхлэгч, сэтгүүлч Б.Эрдэнэбаатар ЗХУ-ын болон японы судлаачдын гаргаж ирсэн “Хубилай хааны сөнөсөн флот” хэмээх бичиж байх үедээ бас нэгэн сонин сонирхолтой баримт, бас нэгэн сонин булхай илэрсэн байна. Далайн ёроолоос Хубилай хааны усан флотын ул мөр гарсаар байна.
Үүнийг Египет, Грек, Латин Америкийн хуучин хот балгадын туурийг ухаж гаргах үед гарсан зүйлийг цааш нь судлахыг барууныхан нууцалдаг шиг Хубилайн усан флотыг нийтэд дэлгэхийг бас хүсэхгүй байна. Учир нь Хубилай дэлхийд байхгүй усан флотыг байгуулсан гэдэг. Япон руу гурван удаа дайртал Тайфунь салхи хэмх цохисон гэдэг домгийг тарааснаас гадна одоо сүүлийн үед булхай нь баригдах гэхээрээ хулхи солонгосууд Хубилай хаанд хулхи усан онгоц хийсэн гэсэн хов живийг тарааж байгаа юм.
Гэтэл энэ усан онгоц дотроос барууны ул мөр гарч ирээд байна. Үүнийг нотлох баримт гэвэл АНУ-ын тагнуулын төв газрын дарга Ален Далесын манай тагнуулын урлаг буюу хорлон сүйтгэх ажиллагааны тухай бүтээл юм.
Бид энэ дэлхий дээр 2014 жил тасралтгүй төр барьж удирдаж ирэхдээ хоёр ноцтой алдаа гаргах шахсан нь нэгдүгээрт, Татар Монголын дэлхийн түрэлт, хоёрдугаарт нь, Гитлерийн германы нацизм байсан. Бараг гараасаа алдах шахаад барьж авч устгасан гашуун түүхээ хойшид давтахгүй гэж хэлсэн байгаа.
Уг бүтээлдээ хэнд ч дийлдэшгүй Вавилоны цамхаг, агуу гайхамшигт Трой хотыг газрын хөрснөөс арчсаныгаа тагнуулын маш том хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа, гайхамшиг байсан гэж бичсэн. Тэгвэл 1941 оны зургаадугаар сарын 22-ны өглөө ЗХУ руу зориуд өдөж дайруулсан Гитлерийн дайралтыг нөгөө далд аваргууд манай шинэ цагийн Тайфунь эхэллээ гэж инээлдэж байсан гэдэг.
Чөтгөрийг дарахын тулд ямар ч чөтгөртэй нөхцөхөд бэлэн гэж Черчиль Сталинтай уулзахдаа хэлж байсан. Далдын хар хүчин, далдын хар салхи, тэнгэр бурханы авралаа Хубилайн усан флотыг далайд живүүлсэн гэсэн тархи угаалтыг хийсээр ирсэн.
Тэгвэл 1941 оны 6 сарын 22-ний тайфунь бол Германы аричуудыг, ЗХУ-ын оросуудыг, татаруудыг, Монголчуудыг устгах тайфунь тусгай ажиллагаа байсан гэж бид мэдэхгүй байхад тэд мэдэж, бид бичихгүй байхад тэд бичиж байгаа юм. Тийм болохоор Хубилайн асуудал агуу том асуудал.
Ассанжийн хэлдгээр АНУ-ын тагнуулын төв газрын нийтийн тархи угаалтын хэмжээнд биш огт өөр төвшингөөс эргэж харах ёстой юм. Хубилай сэцэн хааны үнэн түүх нь нууцлагдаж түүний сүр алдрыг домог зүй, түүх, шашин, улс төр, эх сурвалж, шинжлэх ухаан, судалгааны тархи угаалт эх сурвалж болгож далд колончлолын бодлогыг хэрэгжүүлэх баримт бичиг болгож байх шиг.
Учир нь доктор Э.Равдангийн 2014 оны наймдугаар сарын 22-нд Улаанбаатар хотноо болсон Эрдэм шинжилгээний хурал дээр Их хаан болон Их улсынхаа түүхтэй холбоотой Юань гэдэг ганц үгний учрыг одоо хүртэл олоогүй байгаа нь бидний олхиогүйг харуулж байна гэж хэлсэн. Яаж ч бодсон Хубилай их хаан Юань гэж улсаа нэрлээгүй нь тодорхой.
Сүүлийн үед бидний тархи угаах зорилгоор тэнгэр, тэнгэризм, мөнх тэнгэрийн хүчин гэдэг хүчин зүйлийг их хэрэглэж ярьж, энэ тухай бичдэг тусгай тэтгэлэггэй хүмүүс, сайхан амьдралтай хүмүүс гарч ирсэн.
Монгол улсын түүхийн хүрээлэнгийн дундад зууны секторын эрхлэгчээр ажиллаж байсан А.Пунсаг: -Юань гэдэг бол “тэнгэр” юм гэж тайлбарласан бол түүхч Сумъяабаатар "хөх” гэж тайлсан. Тэгвэл огт өөр санаа оноотой хүмүүс байгаа ч энэ тухай ярихаас түр хойшлоё.
БНМАУ-ын түүхийг зохиохоор хэдэн орос нөхөд ирэхэд тэд ор хоосон байсан бөгөөд хоёр карманд нь жижигхэн бичиг байсан гэдэг. Нэг карманд нь магтах таван хүн, нөгөө карманд нь муулах таван хүн байж. Магтах таван хүнд нь Галданбошгот, Амарсанаа... Муулах хүнд нь Хубилай хаан... Ингээд л манай түүхчид гүрээнийхээ судсыг гүрэлзтэл Хубилай сэцэн бол тэнэг, урваач, монголынхоо нийслэлийг нүүлгэсэн, эргүү, элий балай, Их Монгол улсаа хагалан бутаргасан... гэх мэтээр бичиж эхэлсэн.
Тэгвэл барууны нөлөөтэй Хятадын түүх зохиогчид магтах таван хүнд Хубилайг гаргаж ирсэн байх жишээтэй боловч хоосон домгийн шинжтэй гаргаж ирсэн. Учир нь Манж 'Чин улс Массоны захиалга байсан бөгөөд 1899 онд АНУ-ын засаг төрийн нэрийн өмнөөс дэлхийн баячууд Чин улс бол бидний эрх ашиг бөгөөд үүнтэй тэрсэлдсэн хэнийг ч гэсэн газрын хөрснөөс арчина гэсэн мэдэгдлийг засгийн газруудад хүргүүлсэн байдаг.
Ийм учраас 1911 онд Богд хаант Монгол улс тусгаар тогтнолоо зарлаж дэлхийн их хэмээх есөн улсад бичиг хүргэсэн боловч хад чулуу шиг чив чимээгүй өнгөрсний учир энэ. Дараа нь Төвд улс тусгаар тогтнолоо зарласан боловч хэн ч сонсоогүй, харин 13-р Далай ламыг нь хөөрхий болгодог түүхийн цаад учрыг одоо ч ухаарахгүй байна.
Үүнийг дурьдахын учир гэвэл тархи угаалт явагдаж Хубилай Их Монгол улсыг устгаж, Их Юань улсыг байгуулсан, Шарын шашинг дэлгэрүүлсэн, харын шашинг бадраасан сүм хийд суварга босгосон гэх мэтээр бичиж байгааг одоо бид нэн сэжигтэйгээр авч үзэх ёстой юм.
Тэгвэл энэхүү зурагтай, зузаан, том, гоё ганган номын нээлт нь барууны тархи угаалтын уламжлалт хил хязгаарыг эвдээгүй байж болох ч зохиогчын өгүүлснээр бид аль болох олон талаас нь асуудлыг харахыг оролдсон гэж байгаа ч ямар ч болсон энэ ном Хубилай сэцэн хааны тухай бичих, ярих асуудлыг хөндөх өдөөлт-өдөлт, асаалт, сэргээлт, Монголын оюун санаа, сэтгэл зүйн хувьд дэлбэрэлт болох нь дамжиггүй.
Мөн энэхүү номыг зориг зүрх гарган зарим ахмад хүмүүстэйгээ хамтран залуучууд хийж байгаагаараа нэн амжилттай юм. Манай түүх нэг талаасаа мөнгө хөрөнгө, эрх мэдэлд автан эзэрхэг их гүрнүүдийн хөнөөлд автан мөхөж байна, бөхөж байна. Нөгөө талаасаа сэрж байна, сэргэж байна, сэхэж байна, өндийж байна.
Хубилай бол хятадын агуу их хаан гэж байгаа боловч Хятадын газар нутаг, соёл, түүхээс манайх агуу их юм гэдгийг энэхүү баримтууд бас нотолж байна. Ши Мөрөн тэргүүтэй Тайваний монголч эрдэмтэн зохиолчид Цагаан хэрэмнээс цааших нутаг монголын нутаг гэж байсан бол сүүлийн үеийн баримтууд Цагаан хэрмийг Монголчууд босголцсон, Цагаан хэрэмээс цааших нутаг ч бас манайх гэсэн ойлголт гарч ирж байна. Бидний оюуны мэлмий нээгдэж байна.
2015 он бол Монгол улсын түүхэнд нэн чухал он жил болно. Ард түмэн сайн дураараа хөдөлж, хаана ч хийгээгүй энэхүү том номыг монголчууд хийж байгаагаараа Монгол улсынхаа сүр-яруу алдрыг дахин бадрааж байна.
2015 онд Их Монгол улсын Агуу их хаан, Агуу их хүн- Агуу их Хубилай Сэцэн Их Хааны алдар нь мөнх хөх тэнгэрт бадран гийсний, агуу их үйлс нь алтан дэлхийд өнө мөнхөрсний яруу алдарт 800 жилийн түүхт их ой болно.
Агуу Их Хубилай хаан улсаа Юань гэж нэрлээгүй юм. Агуу их Хубилай хаан Их улсаа манлай Их Монгол улс, Өнө Их Монгол улс гэж нэрлэсэн юм. АНУ-ын судлаач Жак. Уйтерфорд “Дэлхийн мөнгөний түүх“ гэдэг номдоо АНУ-ын конгрессийн Ази Номхон далайн доллар бий болгох тогтоол байдаг бөгөөд энэхүү долларыг Кидан буюу хятад, Чин улс буюу Чайна улсад юань гэж нэрлэнэ. Жапан буюу Японд иень гэж нэрлэнэ гэж тодорхой заажээ.
Адам Харт -Дэвисийн “Дэлхийн түүх” зурагтай, зузаан, гоё номонд Манзушир бурханы нэрийг ашиглан Манж Дайчин чин улс гэдэг нэр гарчээ. Чин улс гэдэг нь Чайна гэсэн үг юм. Кидан буюу хэдэн муу мбн-голчууд минь гэсэн үг нь БНХАУ болжээ гэсэн маш энгийн томъёоллууд байгаад байхад мундаг хүмүүс болж мангартахаа болиоч.
Харт Ланд нутаг буюу барууны тархи угаалт гэгч 1922 оноос эхлэн хүчтэй, нэн хүчтэй дэлхий даяар явуулсан сэтгэл зүйн дайн гэгчийн нууцыг бид ухаарч энэхүү нууц нь ердөө л Их Монголын түүхийг самуу-руулах хов жив, домог зүй болгох, газар нутгийн баялгийг нь хуваалгах зорилготой л байсан шүү дээ.
Өнөөдөр Оюу толгой болон Цагаан суварга, Хөшөөт, Монголын алт эрдэнэсийг идэгчид л Монголын түүхийг далдаас зохиож, далдаас бичиж биднийг самууруулж эх сурвалжгүй болгож, чулуу хөөлгөж, хад мөргүүлж, газар долоолгож, шавар шавхай идүүлж, хогийн тантан, хог новш болгож байна.
Эх сурвалж: "Хөх толбо" сонин
Сэтгэгдэл0
Ард түмэн түүхийг үнэнээр мэдэх ёстой. Танд баярлалаа.
... Үгэн дотор хор нуусан арга маягтай , Хятад Баобааризм маягийн тархи угаалтын жишээ болсон олон бичвэрүүдийн нэгийг уншиж байгаа гэдгээ Монголчууд сайн ойлгох болно. ... Мөнх Тэнгэрийн хүслээр Монголчууд , … Нанхиад угсаатантай хэт ойртон язгуураа бузарлахаас хамгаалахын тулд Монголын Их Хаан Хувилайд эрхийг нь өгч Монголын Эзэнт гүрний төвийг Бээжинд байгуулсан гэдэг үнэнийг Монголчууд бид ойлгож хүлээж авах хэрэгтэй . Үгүй дээ гэхэд Манж Дайчин гүрний Манжууд хэт бардамнаж , өөрсдийгөө өндөрт тавьснаас үүдэн Хан Тэнгэрийн хилэнд хүч нь бууран доройтож Нанхиадуудад уусаж мөхсөн түүхийг эргэн санахад хангалттай биз ээ. ... Эрт эдүгээсээ ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Түүний хайр, хамгаалалтын бат цайзанд хоргодон Хөх тамгат Монголчууд оршин амьдарч ирсэн бөгөөд энэ үнэнийг үгүйсгэх нь Дэлхийг үгүйсгэж байгаатай адил гэдгийг хэн ч байсан ойлгох хэрэгтэй . ... Мөнх Тэнгэр Эцэгийн минь тушаалаар улс орны хил хязгаар , үндэстнүүдийн амьдрах газар нутаг өгөгддөг учир зүй тогтолтой юм . Иймээс бага буурай мэт улс орнууд хүчирхэг гүрнийг ялж өөрийгөө хамгаалж чадаж буй нь цаагуураа Мөнх Тэнгэрийн тушаалыг хэн ч зөрчих эрхгүй гэдгийг баталдаг . ... Хар Хятадууд төрөлхийн хэлсэндээ үл хүрэх худалч хуурамч боольхой хүмүүс тул булхайцах боломж үл гаргахын учир зүйгээс үүдэн тэдний өөрсдийнх нь гараар түмэн Цагаан хэрмийг бариулж Хүн гүрэн , Хан Улсын хооронд анх газар нутгын хил хязгаарыг зааглах , Oлон улсын гэрээг байгуулсан болно. Цагаан хэрмээс урагших газар нутаг нь Нанхиад угсаатнуудын эрх мэдлийн хүрээнд орших бөгөөд , ... Цагаан хэрмээс хойших нь Нүүдэлчин Монголчуудын амьдрах газар нутаг хэмээн хил хаязгаарыг нь тогтоож өгсөн . ... Энэ гэрээг зөрчих эрх аль ч угсаатанд байхгүй бөгөөд уг гэрээг үгүйсгэхийг оролдсон хэн боловч цаг нь ирэхэд Хан Тэнгэрийн хилэнд устан мөхөх болно. ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Монгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
Хувилай бол Монголын хаан ширээнд Их Засаг хуулийг зорчин ахан дуусээ алж гарч ирсэн, Монголын нийслэлийг Бээжин руу нуулгэн цэцэглэн хогжиж байсан Хархорин нийслэлээ , дэлхийн цом болж байсан Монголыгоо хосор хаяж доройтох замыг нээсэн асар их нугэлтэн. Их Монгол гурнийг минь Юань гэдэг хятад нэр огч, хятадын хавсарга туух болгон хувиргасан нугэлтэн.
Хархорум хотыг Аригбөх болон түүний ойрадчууд хамгаалан байлдаж Хубилай болн түүний монгол хятад цэргүүд дайран эзэлж эвдэн нурааж, галдан шатааж газрын хөрстэй тэгшилсэн. Тэр цагаас хойш Хархорум хот дахиж сэргэлгүй үгүй болсон. Хубилайгийн хятадын соёлд хэт автагдсан, хятад түшмэлийн үгээр хөдөлдөг болсоныг сайн мэдэж байсан Мөнх хаан нас барахдаа Аригбөхийг хаан ширээнд суулгаарай гэдэг захиасыг өөрийн хан хөвгүүдээрээ Хубилай Аригбөх нарт болон бусад бүх язгууртануудад хэлүүлсэн. Их яса хуулинд хаан орыг хэнд залгуулах талаар өмнөх хаан нь биечилэн зарлиг буулгасан бол түүнийг хэн ч өөрчилөхгүй байх заалттай. Энэ хууль ёсыг зөрчиж хятад түшмэдийн хүчтэй дэмжлэгтэйгээр хятадын нутагт өөрөө өөрийгөө хаанд өргөмжилсөнөөр монголын их хагаралын үрийг тарьсан нүгэлтэн бол Хубилай мөнөөсөө мөн. Тэр хэдийгээр их хаан мөн боловч монголд хамгийн их гай тарьж дараа дараагийн хаадад их яса хуулийг зөрчиж болдог юм бн гэсэн хамгийн хортой зуршилын эхийг тавьсан хорлонтой хаан мөн. Хуулийг зөрчиж эхэлвэл ямар ч улс үндэстэний устаж мөхөхийн эх суурь болдог юм.
Эрт цагт хори хүмүүс гэж байжээ. Тэд өнөөгийн Казакстаны нутаг хавьцаа Хори улс буюу Хорезм улсыг байгуулсан түүхтэй. Тэдний нэг хэсэг нь өнөөгийн Өвөр монгол, Хойд Хятадын нутгаар Ляо улсыг бас байгуулсан аж. Ляо гэдэг нь Хатан Туул гэдэг шиг голын нэр юм. Улсынхаа нийслэлийг дайрч өнгөрдөг гол. Монгол нэр нь Хатан гол. Тэгэхлээр Ляо улс гэдэг нь Хатан улс гэсэн үг байна. Яваандаа энэ нь Хятан улс, бүр цаашлаад Хятад болж хувирчээ. Орос нэр нь Кидан, цаашлаад Китай. Хятанчууд ямар хүмүүс байв гэдэг нь сонин асуулт. Үгийн сангийнх нь 70-80 хувь нь монгол үг байсан гэхээр монголчуудтай нэлээд ойрын төрлийн хүмүүс байсан байж мэднэ. Монгол үгсээ Хятад ханзаар галиглаж бичдэг байжээ. Хятан гүрэн мөхөхөд хятанчуудын нэг хэсэг нь баруун зүг Хорезм рүүгээ буцсан бол нөгөө хэсэг нь хойд зүг рүү нүүдэллэсэн байна. Хойд зүг рүү нүүдэллэсэн хори хүмүүсийг өнөөдөр хори буриадууд гэж нэрлэдэг. Монголчуудад байдаггүй, харин хасгуудад байдаг тийм зан үйл, заншлууд хори буриадуудад бий. Баруун зүг нүүдэллэсэн хори хүмүүсийн зарим нь Хорезм хүрэлгүй Алтай хавиар суурьшсан байна. Энэ хүмүүс нь өнөөгийн Тува, Урианхай хүмүүс юм. Чу Мэргэн буюу Елюй Чуцай бол Хятан буюу Хори хүн шүү дээ. Хятадад нүүдэлчдийн одон зурхайг дэлгэрүүлж, нэвтрүүлсэн хүний үр сад. Монгол зурхай, хасаг зурхай хоёр хоорондоо их төстэй. Бараг ижил. Магадгүй хятанаас өвлөсөн болоод тэр биз. Нэршлийн хувьд бага сага ялгаа бий боловч Мичин жил гэх нэршлийн тухайд казакстаны нэгэн судлаач сонин санаа дэвшүүлсэнийг би хувьдаа зөв байх гэж дэмждэг. Юу гэвээс Мичин гэх үг нь Сармагчин гэсэн утгатай үг биш, харин Мөч гэсэн үгнээс гаралтай үг. Гэхдээ үе мөчний нэршил биш цаг хугацааны мөч буюу мөчлөг. Мичин жилийн зуд гэж ярьдаг нь байгалийн гоц үзэгдлийн давтамж, мөчлөгийг илэрхийлсэн хэллэг. Үүнийг би зөв тайлал болов уу гэж боддог. Хятанчууд нүүдэлчдийн одон зурхайг 300 жилийн тэртээгээс нэвтрүүлчихсэн байсан тул Хубилай хаан Цагаан сарыг Хятадад өвөл тэмдэглэдэг болгон өөрчлөхөд айхтар асуудал гараагүй бизээ. Цагаан сарыг өвөл тэмдэглэх ёсыг анх Чингис хаан сэдэж нэвтрүүлсэн шүү дээ.
Тыва Хуреш - Наадым 2012 http://www.youtube.com/watch?v=Hh4BrvaS3bg
Külteginin Hiygizi http://www.youtube.com/watch?v=DtWmQ3tJLxw
Tegeed ene Hubilai haan gedeg nom sain bolson geed bainuu esvel tarhi ugaalt geed bainuu sain oilgosongui? Hariu!
Хөх толбын энэ юмыг бичигчийн сэтгэх арга нь нойлын ногоон тэг байна.Тархи угаах мугаах гэж л амнаас нь гардаг маанаг байна шүү.
Хубилай гэхдээ тухайн үедээ өндөр боловсролтой холын бодолтой үеийнхэнээсээ илүү чадварлаг удирдагч байсан санагддаг.
Ухсэн баасных нь ухаантай, холын бодолтой гэж? Тэр чинь Хятадад 12 жил амьдарч хятаджсан амьтан байсан. Санаа бодол, муу санаа нь ч бас яг адилхан хятад. Тийм болохоор Аригбохийг Монх хаан дараагийн их хаанаар сонгосон. Гэтэл тэр Их засаг хуулийг зорчин хятад зовлохуудийнхээ ятгалгаар хууль бусаар хаан болж, Монголыгоо самарсан нугэлтэн. Туунийг Монголоо гэсэн алтан ургийн олон хумуус, тууний дотор Огоодэйн удмын Хучирхэг Хайдуу хаан гээд бугд л эсэргууцсэн. Тэгээд Монголдоо ирэхээс ч айдаг болсон лалар шуу дээ!
Бэлгийн сулрал, нурууны өвчин, чихрийн шижин, зүрх судасны өвчин гэх мэт өвчнүүдийн талаар хамгийн сүүлийн үеийн мэдээ BBC Health News-ээс Англиар орчуулан нийтлэв: healthnewsmn.blogspot.com
HUJAAD URVASAN MUU NOHOI HUVILAI.
YNEN BAINA
Mongoliin ih haan. Hujaag darsan surleg tuuhiin ezen. Hubilai haan ezenii ach huu.
"
Сайн байцгаана уу? Нилээд зүйл хэлж ярилцах гэж байлаа, бичвэрлэсэн бүхнээ өөрөөсөө болоод устгачихлаа, ахиад нөхөн бичвэрлэх гэсэн ч, цаг нар хомс байна, энэ удаад. "их юань улс" гээд хардаа, "их", "улс" нь яахын аргагүй монгол үг, "юань"?. МОНГОЛЧУУДАД Ч, ИХ ХААН НАРТ НЬ Ч ЖАМ ЁС ЖАЯГ ЖУДАГ ЦАДИГИЙН ЭРХЭМТ "АУГАА ЦОГЦ УЛС"-ыг дархлахын хэрэг зориг, хүсэл тэмүүлэл ямагт байсаар өнийг хүрч буй биш гэжүү. Маньд төрдөг зүйл бий байдаг; "АУГАА ЦОГЦ УЛС" -"ВЕЛИКОЕ ЕДИНОЕ ГОСУДАРСТВО" - "THE GREAT UNI". Юу хэлэх гэвээ хэмээвээс, "uni" жарны явцад ч юмуу аль эсвэл, атгаг санаат хэрэг явлын улмаас ч юмуу, хэл ярианы туршид "юань" болтлоо "ээнэгшин хөдөлгөгдсөн үг" байж болзошгүй бусуу, тэр тусмаа өөр бусад хэлээс үгийг "хольж хутгаж хэрэглэх дуртай" "өнгөлөгчүүдээс үүдэлтэй" явдлаас "юань"-"uni" "толгой эргүүлээд" улмаар "уураг тархи оюу ухаан" -г самуурахад хүргэх явдал гараад буй ч юм билүү, юмыг яаж мэдэхэв.
Монголын түүх "мөхөж" "сөнөж" байна гэжээ, Оюутай Төрсөн Хүн бий буй байсаар цаг мөчид Хүн нь ч, Оюу нь ч ЦӨХӨРДӨГГҮЙ, СӨХӨРДӨГГҮЙ юм байналээ, харин ч, тэр тусам нь улам л ХӨВЧИРЧ, ХӨХ МӨНХ ТЭНГЭР ШИГЭЭ ЭНГҮЙ ХӨЛГҮЙ ТУНГАЛАГ ҮЛЭМЖИЙН ОЮУГАА, ТААВААРАЛТЫНХАА ХҮЧ ТЭНХЭЭ ХИЙМОРЬ СҮР СҮЛДИЙГ ТАНЬЖ МЭДЭЖ МЭДРЭХИЙНХЭЭ ХИРЭЭР ЧАНДААС ЧАНД АЛГАНДАА АТГААД Л АТГААД Л АТГААД Л БАЙДАГ ЮМ БАЙНАЛЭЭ.
15 jil Chingis haan gej tseejee deldsen mongolchuud odoo urgeljleed Hubilai gej daldaganah ni dutaa yu
Zorig oo chi elbegdorj ene ter han tengeriin hilen geed bichihgui yagaa ve
ХУБИЛАЙ БОЛ ҮНЭНДЭЭ ИХ ХЯТАД ГҮРНИЙГ ЯГ ОДОО БАЙГАА ШИГ НВ НЭГТГЭЖ БОСГОЖ ИРСЭН ХҮН, МОНГОЛЧУУДАД ИХ ЗҮЙЛ ХИЙСЭН ГЭХЭЭСЭЭ ИЛҮҮ ХЯТАД ГҮРНИЙГ ЭРС ӨӨРЧИЛСӨН, ХЯТАДЫН ТАРИАЧДАД ИХ ХАЙРТАЙ ХҮН БАЙСАН, ХЯТАДЫН ТАРИАЛАНГИЙН УСЖУУЛАЛТЫН СИСТЕМҮҮД, ӨМНӨД ХОЙД ХЯТАДЫГ ХОЛБОСОН УСАН ШУУДУУ, ТАРИАЛАНГИЙН ЭРСДЭЛИЙН САН ГЭЭД ЯМАР Ч ХЯТАД УДИРДАГЧ ХЯТАД ТАРИАЧИД, ХЯТАД УЛСЫН ТӨЛӨӨ ХЙИЖ ЧАДААГҮЙ АГУУ ИХ ӨӨРЧЛӨЛТҮҮДИЙГ АНХ ЗОХИОН БОЛОВСРУУЛЖ ХИЙЖ ӨГСӨН ХҮН, ХЯТАДЫН НИЙСЛЭЛИЙГ МОНГОЛТОЙ ОЙРТУУЛЖ НААШ НЬ ТАТСАН ХҮН, ӨӨРӨӨР ХЭЛБЭЛ ХОЙТ ХЯТАДАД ХҮН АМ ОЛШИРОХ, УЛМААР МОНГОЛЫН ТАЛ НУТАГ РУУ ӨНГӨЛЗӨХ БОЛОМЖИЙГ ОЛГОСОН ХҮН, БАС ДҮҮГИЙНХЭЭ БОСЛОГЫГ ДАРАХЫН ТУЛД ХАР ХЯТАДЫН ЦЭРЭГТЭЙ ХАМТРАН МОНГОЛ АХАН ДҮҮГЭЭ, МОНГОЛ НУТАГ ДЭЭРЭЭ ДАЙН ХИЙСЭН ХҮН, ӨӨРӨӨР ХЭЛБЭЛ ХЯТАД ЦЭРЭГ МОНГОЛ НУТАГТ ХӨЛ ТАВЬЖ БОЛДОГ ЮМАА ГЭДГИЙГ ХЯТАДУУДАД ОЙЛГУУЛСАН, ТЭГЭЭД Ч ТЭДГЭЭР ХҮМҮҮС НЬ СҮҮЛД ХАР ХОРУМ ХОТЫГ ИРЖ УСТГАСАН ЮМ, ХААТ ТӨРӨӨ ХҮҮГЭЭСЭЭ ХАРАМЛААД, ХАРИН ХҮҮ НЬ ӨВЧНӨӨР (ХЯТАДАД ӨВЧНӨӨР ҮХЭХ АМАРХАН, ААЖИМ ХОРДУУЛАХДАА ИХ САЙН УЛС, БАС ЭХНЭР НЬ НАС БАРСАНЫ ДАРАА СЭТГЭЛЭЭР УНАЖ АРХИНД ОРСОН, ИНГЭЖ МОНГОЛЫН ИХ ХААНЫ ТИТМИЙГ ХУУЛЬ БУСААР ДҮҮГЭЭСЭЭ БУЛААЖ АВААД ЗҮГЭЭР Л ГАРГУУНД ГАРГААД ХАЯСАН ХҮН, БУРХАН ХАРЖ ҮЗЭЖ ЯПОНЧУУДЫГ ХАР САЛХИ АВАРСАН, ТЭГЭЭГҮЙ БОЛ ОДОО ХЯТАДУУД ЯПОН МАНАЙ НЭГ ХЭСЭГ ГЭЖ ХУЦАХ БАЙСАН ЮМ
ХУБИЛАЙГ ИХ ДЭЭДЛЭЭД БАЙВАЛ ХЯТАДЫН НЭГ ХЭСЭГ ГЭЖ ӨӨРСДИЙГӨӨ ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРСӨНТЭЙ АДИЛ, ТЭР ХҮН БОЛ ХУУЛЬ БУСААР ХААН БОЛСОН ХҮН, ОДООГИЙН АРДЧИЛСАН НАМЫН ИХ ХУРАЛ ХУРАЛДАХГҮЙ БАЙГААТАЙ АДИЛ, ИХ ХУРАЛДАЙД ОЧИХГҮЙ ӨӨРӨӨ ӨӨРИЙГӨӨ ХААНД ӨРГӨМЖИЛСӨН ХҮН, ХААН БОЛОХЫН ТУЛД МОНГОЛЫГ ХЭДЭН ЖИЛ ХУДАЛДААГААР ХААЖ НОВШИРСОН ГАР