sonin.mn
Сэтгэгдэл (83)

Саяхан Зам тээврийн сайд асан А.Гансүхийн “Төмөр замын хэрэг” ном гарчээ. Сэтгэлийнхээ гүнд Ц.Нямдорж, С.Баяр, Н.Алтанхуяг нарын номуудын нэг биз гэж бодсон хэдий ч иймэрхүү төрлийн ном олж унших нь судлаач хүний үүрэг юм. Ингээд “Төмөр замын хэрэг” номыг туйлын анхааралтай үзэж судласан зарим сэтгэгдэл, дүгнэлтээс товч өгүүлсү…


Олзуурхууштай баримтууд


Төмөр замын хэрүүл бараг 20 шахам жил хэрүүл болж байгаа учраас монголчууд энэ явдлыг ямар нэг хэмжээгээр сайн мэднэ. Харамсалтай нь “шороо овоолсон”, “гацсан гацаасан”, “баахан мөнгө идсэн” гэх мэтээс үл хэтэрнэ. Харин судлаач хүн арай өөр. Би гэхэд л төмөр замаар 20 шахам өгүүлэл бичсэн учраас “би мэднэ” гэж хэлэх эрхтэй гэж бодно. Гэтэл үгүй байжээ. А.Гансүхийн ном төмөр замын хэрүүлтэй холбоотой бүхий л албан баримтууд, түүнчлэн яриа хэлэлцээрийн үед болсон гадаад дотоод албан тушаалтнуудын зан араншин үйл хөдлөлийг цаг хугацааны (хронологи) дарааллаар нягт нямбай өгүүлсэн нь уг номыг: 1. Үйл явдлын хронологийн бичиг, 2. Лавлах толь, 3. Архивийн баримт хосолсон чухал бүтээл болгожээ.


Энэ бүтээлд бүхий л баримт сэлтийг оруулсан учраас А.Гансүхийг дэмждэг хүмүүст ч, мөн дэмждэггүй хүмүүст ч ав адилхан туслах ширээний ном болсон гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Төмөр замын асуудлыг сонирхсон хэн боловч энэ номыг лавлах болгон ашиглаж болно. Лавлахтай байна гэдэг бол амжилтын хагас…


Геополитикийн өрсөлдөөний талбар


Төмөр замын асуудлыг бид зөвхөн монголын улс төрчдийн дунд болсон хэрүүл тэмцлийн үйл явц, үр дүн гэж үзэх нь дэндүү учир дутагдалтай.


МУ нууцад байсан (жи: ТТ) байгалийн баялгаа дэлгэж, мөн шинээр томоохон ордууд (жи:ОТ) олсноор Монголын баялгийн төлөө геополитикийн өрсөлдөөн тэмцэл эхэлжээ. Монгол орны энд тэндгүй баялаг ордууд илэрч, нэн ялангуяа Өмнийн бүс нутагт замбараагүй их нүүрс болон ашигт малтмалын ордууд илэрчээ.


Энд би Өмнөговь, Дундговь, Дорноговийн бүс нутагт буй ашигт малтмалын бүс нутгийг хамарсан “ашигт малтмалын бүс нутаг”, “өмнийн баялаг” гэсэн шинэ нэр томъёо гаргаж байна. Энэ их баялгийг олон жилээр зөөхийн тулд төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй.



Манайхан баялаг, төмөр зам хоёрыг салган, хоёр тусдаа мэт үзэж хэрэлддэг нь үлэмжийн их тэнэглэл мөн. Тодруулж хэлбэл өнөөгийн төмөр замын хэрүүл тэмцэл бол “өмнийн баялгийг” удаан хугацаагаар ашиглах гэсэн геополитикийн өрсөлдөөний талбар мөн.



Монголыг тойрсон геополитикийн өрсөлдөөний гол тоглогч нь ОХУ, Хятад, АНУ болон Баруун, харин туслах тоглогчид нь Япон, Солонгос болно. Энэтхэг мэтийн зарим орныг нэрлэдэг боловч энэ нь төдийлөн явцгүй.


Нэг. Хятадын эрх ашиг. Хятад маш их баялагтай, ялангуяа нүүрсээр дэндүү баян. Харин гангийн үйлдвэрлэлтэй холбоотойгоор зэс, кокс болон бусад баялгийг илүү сонирхоно. Үүний улмаас манай “өмнийн баялагт” хяналтаа тогтоох, хувь эзэмших, ашиглалт, тээвэрт хяналтаа тогтоохыг мэдээж ихэд сонирхоно. Өмнийн баялаг байтугай бусад баялгийг ч сонирхох нь мэдээж. Төмөр замын хувьд гэвэл нарийн царигийг тулгахыг эрмэлзэнэ.   


Хоёр. Оросын эрх ашиг. Орос мөн л замбараагүй их баялагтай, нүүрсээр бол бүр ч баян. Иймээс Орос уран, газрын ховор металл, зэс болон бусад эрдэс сонирхоно. Мөн төмөр замын өргөн царигийг хадгалж үлдэхийг эрмэлзэнэ. Мөн Монголын баялгаас хувь хүртэх, хяналтнаасаа алдахгүйг эрмэлзэнэ.  


Гурав. АНУ, Барууны эрх ашиг. Монголын баялагт эзэн суухыг мэдээж эрмэлзэнэ. Хэрэв МУ далайд гарцтай байсан бол Барууныхан манай баялгийг зөөгөөд аваад явах байсан гарцаагүй. Харамсалтай нь ийм боломж байхгүй. Ингээд Барууныханд монголын баялгийг Хятадад зарах гэсэн ганцхан зам үлддэг. Үүнийг “дундаас нь ашиг олох” гэж нэрлэж болно. Энэ ашгаа нэмэгдүүлэхийн тулд Монголын төмөр замд нөлөө үзүүлэхийг хичээх нь гарцаагүй. Барууныханд монголын төмөр зам ямар ч хамаагүй гэж олон хүн үздэг ч тэд төмөр замыг маш их сонирхож, нөлөө үзүүлэхийг оролддог. Таамаглавал Хятад руу явсан төмөр замын чиглэл, дамжин өнгөрөх ачааг тээврийг нэмэгдүүлэх зорилготой байх. Ингэвэл олох ашиг нь нэмэгдэнэ.     


Дөрөв. Япон, Солонгосын эрх ашиг. Эдгээр орнууд байгалийн баялгийн асар их хомсдолтой учир Монголын ямар ч ашигт малтмалыг сонирхоно. Гачлантай нь МУ далайд гарцгүй учир Орос, Хятад хоёроор дамжуулж авахаас өөр арга байхгүй.Монголтой мянган гэрээ хэлэлцээр хийсэн ч Орос, Хятад хоёртой тохирохгүй бол Монголын баялаг тэдэнд хаалттай.Япон, Солонгос хоёрманай өмнийн баялагт эзэн суудаггүй юм гэхэд ядахдаа хөрөнгө оруулж, хувь хүртэхийг эрмэлзэх нь мэдээж.          


Ийнхүү геополитикийн 4 өөр бодлого, 4 өөр чиглэлийн дунд МУ эргэлдэж, эргэлзэж, санаатай болон санаагүйгээр дунд нь гуйвж дайвж, төмөр замын сунжирсан хэрүүл, тэмцэлд оржээ. Мөн чанартаа төмөр замын хэрүүл тэмцэл бол “ашигт малтмалын бүс нутгийн” буюу “өмнийн баялгийг” удаан хугацаагаар эзэгнэх гэсэн “Монголын баялгийг зөөх” стратегийн тэмцэл мөн.


Хэрүүл хийгээд бодлого


Ийм нөхцөлд МУ төмөр замын бодлоготой байх зайлшгүй шаардлага бий болов. Энэ нь 2008-2009 оны үе юм. Энэ үед хүн толгойтой болгон монголын газрын зураг, шугам, харандаа 3 барьж, Монголын газрын зураг дээр хаашаа л бол хаашаа шугамдаж “төмөр зам барьдаг” солио өвчин дэлгэрснийг бүгдээрээ санана гэж бодож байна. Хэдийгээр энэ нь одоо бодоход гэнэн бөгөөд тэнэг явдал байсан боловч зүй ёсны нялхсын өвчин юм.


Асуудлыг шийдэхээс өмнө бол тухайн асуудлаар санал дэвшүүлж, маргаж, мэтгэлцэж, тэр ч бүү хэл хэрэлдэж болно, энэ бол чөлөөтэй. Харин ЗГ, УИХ, ҮАБЗ-өөр хэлэлцэж Төмөр замын Төрийн бодлого баталснаас хойш хэн ч түүнээс буцаж няцах эрхгүй, харин энэ бодлогыг амьдралд хэрэгжүүлэх ганцхан үүрэгтэй байна. Энийг л ардчилсан зарчим гэдэг.



Харамсалтай нь манайх тэгсэнгүй, цаг ямагт гуйвж, дайвж, эргэж буцаж, заваарсан бөгөөд гадаад гүрнүүдийн геополитикийн зөрчлийг дотооддоо татан оруулж, олон жил үргэлжилсэн улс төрийн хэрүүл маргаан болгожээ. Үр дүн нь төмөр замын олон жил сунжирсан гацаа…    



Ингээд 2010.06.24-нд УИХ “Төмөр замын бодлого”-ыг батлан гаргажээ. Төмөр замын бодлогыг зүгээр л “тэнгэр харж байгаад” хийгээгүй аж. Дэлхийд алдартай “Boston Consulting Group”-ээр хийлгэсэн судалгаанд үндэслэн хийжээ. Орос, Хятад хоёртой зарим чиглэлийн талаар санал солилцож тохирсон аж. Мөн гадаадын зураг төсөл, хууль, аудитын олон компанийг урьж оролцуулжээ.     


Одоо бол нэгэнт төмөр замын бодлоготой болчихсон юм чинь дараагийн ажлууд дэс дараанаас бусад нь болчихмоор ямар ч хүнд санагдана. Гэтэл болсонгүй. Яагаад ?


Монгол шунал


Уг нь Төмөр замын бодлогыг баталсан УИХ-ын 2010.06.24-ний тогтоолд: “..шинээр барих төмөр замын суурь бүтцийг улсын мэдэлд байлгах” заалт тов тодорхой орсон. Өөрөөр хэлбэл шинээр баригдах төмөр зам улсын өмч байна гэсэн зарчим тунхаглажээ. Үүнийг баталгаажуулсан ҮАБЗ-ийн зөвлөмж хэд хэд гарсан.

Үүнийг хэн ч гэсэн гэсэн хоёрдмол утгагүй ойлгоно. Гэтэл манай зарим том баячууд “ойлгосонгүй”, харин ч эсрэгээр баригдаагүй байгаа төмөр замыг хувьчилж, хэрчиж, хувааж авах хачин тэнэг, зэрлэг өрсөлдөөн санаачилж, төмөр замыг хувийн болгох, эсвэл хувийн өмчийн оролцоотой болгох санаа олжээ. Үүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд төрийн бодлогоор төрөөс тавьж буй төмөр замыг гацаах ёрын арга хэрэглэх болов.       


Гадаад шуналд бол “өрсөлдөөд ялсан бол ид” гэдэг зарчим үйлчилдэг бол монгол шуналд “надад байхгүй бол чамд ч гэсэн байхгүй” гэсэн зарчим үйлчилдэг.


Хэрэв төмөр замыг улс барьчихвал улсынх болно, харин хувиасаа хөрөнгө оруулбал хувь эзэмших болно, харин аль нэг улсын хөрөнгө татаад хамтраад барьчихвал тэрхүү гадаад улс болон том компанийн мэдэлд төмөр зам орно. Чухам эндээс “ухдаг нь биш, зөөдөг нь ашигтай” гэсэн цэвэр монгол зүйр үг гарсан бөлгөө…


Улстайгаа булаалдсан төмөр зам


Уг нь төмөр замын бодлогыг хэрэгжүүлэхэд онцын их маргаан байхгүй. Ерөнхийдөө бол монголын “өмнийн баялгийг” гадаад зах зээл рүү, яг үнэндээ бол Хятад руу зөөх тохиолдолд чиглэл, маршрутын онцын их зөрөө байхгүй. Монголын бүх төмөр зам урагшаа, хойшоо гэсэн хоёрхон чиглэлтэй учраас маргалдаад байх сүрхий асуудал байхгүй. Хөндлөн нэг чиглэл байгаа хэдий ч тэр нь заавал урагшаа юмуу хойшоо гарах нигууртай.  


Монголын төмөр замын бодлого баригдаж буй буюу барихаар төлөвлөсөн төмөр замыг таслан хувааж, хувьдаа авах гэсэн зэрлэг өрсөлдөөн болон хувирсанд гол эмгэнэл оршино. Улмаар эдийн засгийн энэ асуудал монголын улс төрийн сунжирсан сөргөлдөөн тэмцэлд хүргэжээ. Өөрөөр хэлбэл Монголын зарим том компани, тухайлбал МСS улстайгаа төмөр зам булаалдах болж, дураар аашлах болсон нь төмөр замын хэрүүл, тэмцлийн гол бөгөөд үндсэн шалтгаан мөн.



Үүний улмаас МУ-ын төмөр замын бодлогын хэрэгжилт бодлогынхоо дагуу төмөр замаа барих нэг тал, энэ бодлогыг гацааж, төмөр замыг хувьдаа авах нөгөө хэсгийн өрсөлдөөн тэмцэл болон хувирч утга учраа алдав. Монголын төр засаг үнэн балай уймраа өвчин тусав.



Төмөр замын нэртэй “үй түмэн” компани байгуулсан нь төмөр замыг тасчин хуваах гол арга байлаа. Төмөр замаа барина гэнэ, дажгүй мөнгө төсөвлөнө, үүнийгээ дэлхийгээр нэг зарлана. Тэгснээ мөнгөө өгөхгүй луу унжина. Тэгсэн атлаа төмөр зам барих хүмүүсийг “шороо овоолсон”, “мөнгө идсэн” гэж загнана. Элдэв цуурхал тарааж, гүтгэнэ. Үүний зэрэгцээгээр төр засгаас гадуур төмөр замын яриа хэлэлцээр хийнэ, тохирно. Энэ хорлонтой өрсөлдөөний үр дүнд төмөр замын бүтээн байгуулалт гацах нь мэдээж хэрэг.


Монголын ЗГ, УИХ, ҮАБЗ өмнө гаргасан шийдвэрээ үгүйсгэж, буцаж, алхам тутамдаа гуйвж, дайвж, алцганаж, хэдэн тогтоол шийдвэр гаргасныг тоолж чадах хүн Монголд байхгүй шахам. Харин А.Гансүхийн номонд эдгээр баримтын олонхи нь бий. Чухам үүнд л уг номын үнэ цэнэ оршино.


Зарим адгийн тэнэг ч гэсэн шал мангуу шийдвэр гаргаад тэр чигээрээ зүтгэх нь цөөнгүй. Харин монголын төрийн түшээд өнөөдөр гаргасан шийдвэрээсээ маргааш нь буцаж нэг суудал дээрээ хэд л бол хэд хувирдаг учраас адгийн новшоос ч долоон дор байдаг.


Үр дүн нь тун марзан бөгөөд эмгэнэлтэй. Хятадын Шэнхуа 2014 онд “дур мэдэн” манай хилд тултал нарийн төмөр зам барьчихжээ. Эрүүл ухаанаар бодоход манай тал холболтын цэгээ тохирох гэрээ нэн даруй хиймээр санагдана. Монголын тал энийг “анзаарах” завгүй олон жилийн турш сэвт сэхээгүй хэрүүл хийжээ. Улмаар зориуд будлиан хутгах гэж байгаа мэт манай тал төмөр замаа хэзээ хойно 2021-2022 онд угтуулан барьж эхэлжээ. Харин одоо 2024 онд Шэнхуа: “МУ гэрээний үүргээ биелүүлээгүйгээс болж “Чайна Энержи” компани өнгөрсөн 16 жилд 2,7 тэрбум долларын алдагдал хүлээсэн” гэж мэдэгдэж байна.

2024-өөс Шэнхуагийн хэлж буй 16 жилийг хасвал 2008 оны хавьцаа манайх Хятадтай ямар нэг гэрээ хийсэн нь тодорхой байна. Энэ нь Шэнхуагийн хятад заль мэх байж болох ч холболтын цэгээ тохиролгүй ажил эхэлсэн нь яах аргагүй манай алдаа юм. Үүний улмаас МУ Шэнхуагийн 16 жилийн хохирлыг нөхөхийн тулд эхний 4 жилд 27 сая, дараагийн 12 жилд 20 сая, нийтдээ 267 сая тн нүүрсээр төлөх тооцоо гарсан байна. Үүгээр ч үл барам 19 км газарт 5,6 км гүүрэн байгууламжийг 3-4 жилд барихаар болжээ.


Энэ их хохирлыг төмөр замын санхүүжилт өгөлгүй, эсвэл дутуу өгч олон жил гацаасан ЗГ-ууд хариуцлага хүлээх ёстой.


Манай ЗГ төмөр замаар гул барьж 1,5 тэрбум долларын Чингис бонд босгожээ. Үүнээсээ ердөө л 400 саяыг нь “шинэ төмөр зам” төслийг санхүүжүүлэхээр шийдвэрлэжээ. Тэгсэн атлаа төмөр замд 200 сая доллар буюу тэн хагасыг нь олгожээ. Үүгээр нь ердөө далан барьж амжсан ба энэ нь нийт ажлын 80% юм. Үүнийг төмөр замын санхүүжилтын мөнгийг олгосон гэж үзэх ямар ч боломжгүй. Ийм заваан нөхцөлд төмөр зам гацах нь гарцаагүй. Гацаасан эзэн нь ЗГ…  


Энэ жишээ эдийн засгийн сурах бичгүүдэд усан тэнэгийн жишээ болж орох нь гарцаагүй. Ийм төрийг новшийн төр гэдэг.          


Шалтгаан хаанаа байна ?


Хэрэв надаас ингэж асуувал гол шалтгаан дотоодод байгаа гэж би хариулна. Мэдээж гадны сонирхол, тулгалт байж л таараа. Гэлээ гэхдээ гадаад хүчин зүйл бол үндсэн, шийдвэрлэх хүчин зүйл биш юм.

Шалтгаан манай дотоодод байгаа нь эргэлзээгүй.


Манай төр сулран доройтож, том компаниудын атганд орж, үндэсний эрх ашиг уу, том компанийн эрх ашиг уу ? гэсэн шийдэл гаргах үед цаг ямагт том компанийн талд шийддэг арчаагүй байдалд орсон нь гол бөгөөд үндсэн шалтгаан мөн.  


Үйл явцын өрнөлөөс харахад төмөр замын хэрүүл тэмцэл мөддөө дуусахгүй олон жил сунжран үргэлжлэхээр байна. Өрсөлдөөн тэмцлийн явцад хэрэглэж байгаа нь арга нь хүртэл бөөлжис хутгам заваан. Өрсөлдөгчдөө хууль хуудсын нэр сүр барьж, яллаж шийтгэх гэж улайран зүтгэх энэ арга чинь хоцрогдсоноор үл барам тэнэгийн дээд болж байна.


Гадаадад улс төр, эдийн засгийн өрсөлдөөн байдаг, байнга явагддаг. Гэхдээ энэ өрсөлдөөн өрсөлдөгчийнхөө улс төрийн байр суурийг сулруулах, саармагжуулах, эдийн засгийн хэт их эрх мэдлийг нь зохист хэмжээнд хүртэл сулруулах, тэнцвэр тогтоох хүрээнд л явагддаг. Харин Монголд болохоор өрсөлдөгчөө заавал шоронд хийж, шонд өлгөхөөс нааш санаа нь амардаггүй балай гажигтай.



Жи: А.Гансүхийг 5 жил гаруй мөрдөн байцааж, 6 удаа хэрэгт татаж, 6 удаа хэрэгсэхгүй болгожээ. Энийг чинь шүүх биш, харин шүүх болж хүн тамлах гэдэг юм. Манай хүчний байгууллагууд улс төр рүү орж тэнэгтэхээ боливол МУ-д нэн тустайсан…



Та нар хэдийдээ тийм сүрхий хууль хуудас баримталдаг болчихсон юм ? Монгол Улсын маш олон хуулийг уландаа гишгэж, дураараа дургичихаад өрсөлдөгчдөө “хуулийн дагуу” шийтгэх гэж зүтгэх чинь хамгийн бузар ажил.


Аль нэг компани том байж болно. Гэлээ гэхдээ төр улстайгаа өрсөлдөх, өмч булаалдах хэмжээнд хүрэх ёсгүй. Мөн нөгөө талаас том компаниудаа бүрэн устгадаг төр гэж байх ёсгүй.


Хамгийн чухал зарчим бол МУ-ын ямар ч төмөр замын суурь бүтэц улсын буюу ард түмний өмч байх ёстой гэдэг нь ямар ч эргэлзээгүй.


Энэхүү гацаанаас болоод МУ “Төмөр замын бодлогоо” цаашид хэрэгжүүлэх юм уу ? гэсэн асуулт үүсч байна. Миний ойлгосноор Монголын Төмөр замын бодлого хаашаа ч юм алга болж, ярих ч хүнгүй болов.


Х.Д.Ганхуяг.

2025 оны 07 дугаар сарын 02.


Эх сурвалж: https://gankhuyag.com/

Эрхэм та судлаач Д.Ганхуягийн бусад бүтээлүүдийг түүний албан ёсны блог https://gankhuyag.com/-ээс уншина уу