Сэтгэгдэл (172)
Монголын үндэсний чөлөөт зурхайчдын нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч, шар зурхайч Мэргэд сонгоол Минчиндоржийн Намсрайтай ярилцлаа.
 
-Чингисийн шар зурхайн ухааныг олон жил судалж, олон ном, цаг тооны бичиг гаргасан тантай Цагаан сарын өмнө ярилцдаг уламжлал тогтжээ. Учир нь Цагаан сарын баяр Азийнхаас нэг сараар зөрөх нь?
 
-Ази даяараа Цагаан сарын баяраа нэг өдөр хийнэ. Тухайлбал, нэгдүгээр сарын 25-нд цагаан төмөр хулгана жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн 1 тохиож байна.
 
 
Монголын нууц товчооны дөрөвдүгээр бүлгийн 141 дүгээр зүйл, 1201 оны тахиа жилээр эхэлж байгаа нь жирийн хэрэг биш аж. Чингис хааны их үйлсийн эхлэл, 1189 оны тахиа жилийг заахын зэрэгцээ “Тахиа жилд Түмэн хөдөлнө” гэдгийг тодотгож өгсөн байна. 
 
 
1201 оны цагаагчин тахиа жил, 1921 оны цагаагчин тахиа жилүүдээс түүхэн давтамжийг олж судлан, өвөг дээдсийнхээ үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээсэн Төрийн тооллын залгамж холбоог таслуулчихалгүй зон олондоо чадахынхаа хэрээр хүргэх гэж ийн танай сонинд ярилцлага өгдөг юм. Судалгаагаа алслан үзэхүйд Хүннү их гүрний хойч мэргэн “Тунхөх”, “Хөлтгэгээн”-ий гэрээс бичгээс, хад чулууны толион дээрхи эрт галавын дурсгал дотроос төрөлх Монгол тоолол жил тутам олдсоор байгааг бахархан дурьдая. Хэн ч үгүйсгэж чадахгүй ийм гайхамшигт өвтэй билээ. 
 
Гэвч гай зовлонгоос салж
Гарц орцоо олох
Гахай жилдээ төр түмнээрээ цаг тооллоо бүтэн сараар алдаж байна.  
Уг нь өвөг монгол тооллоор Намрын дунд сарын хуучдын 17-ны өдөр 2019 оны есдүгээр сарын 15 байтал аравдугаар сарын 15 буюу намрын сүүл сарын хуучдын 17-нд хурим найраа хийж будилсан, бид.
Их эзэн Чингис хааны төрсөн өдөр гэж эндүүрдэг Өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1 нь ч яалаа!
Уг нь өвөг монгол тооллоор Өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1-ний өдөр нь аравдугаар сарын 28 байтал арваннэгдүгээр сарын 27 болгосон нь Өвлийн дунд сарын шинийн 2 байв.
 
-Ингэж будилах шалтгаан юу вэ?
 
-Би өөрийн үзэл бодол, итгэл үнэмшлээ гэхээс илүү эх сурвалж, архив, археологи, түүхэн баримт дээр үндэслэж, үнэн зөв хариулахыг хичээдэг.
 
 
Хүн төрөлхтөний хувь заяа цаг хугацааны эрхэнд байгалийн хуулиар явдгийг ахуй амьдралаараа мэдэрсэн бидний өвөг дээдэс байгалиас барих барьц нь Сарны явдал юм байна гэж ухаараад аривдал хомсдолын шинж тэмдгийг танин мэдлэг болгож “…Шинийн нэгний сар
 
 
Шил дээр гараад шингэдэг
Арван тавны сар
Агаар тэнгэртээ дүүрэн” хэмээн хэлц үг, дуу хуур, үлгэр домог болгон хойч үедээ өвлүүлсэнийг дэлхийг эзэгнэж явсан аугаа хаадууд маань Эзэнт гүрнийхээ хэмжээгээр хуульчилан баталгаажуулж, засаглах эрхээ хангаж байв. Хаан төрийн тооллыг буруу хийвэл цаазтай байжээ.
Манай хаадын тооллыг Манжийн хаан, шашны бодлоготойгоо сайтар холбож, Монголыг эрхшээлдээ хэрхэн авсанаа…
Хуй салхи шиг дошгин Монголчуудыг
Хоттой хонь шиг номхон болгож чадлаа.
Буутай цэргээр мануулаад болдоггүй энэ улсыг
Гуутай бурханаар мануулсан чинь болж байна шүү! гэж бичиж үлдээсэн нь түүхэн бичлэгт байна.
 
 
-Төгс буянтын зурхайг төвд зурхай гэж та олон жил хэлж байна. Гэхдээ баримт баталгаа гэвэл юу өгүүлэх бол?
 
-Өнөөдөр бидний барьж буй Төгс буянт хэмээх төвд зурхайн зохиогч нь дээд Монголын их эрдэмт Сүмбэ хамба Ишбалжир “Миний мэндэлсэн орон газар нь зүүн зүгийн их амгалантай, Андуу зүгийн Богд Лувсандагва илтэд адистадлагдсан Зонхов хэмээх урт нурууны дээд хэсэг, Хөх нуурын баруун этгээд, их Хатан голын хөвөөнөө, баруун тийш эрчилсэн, дун хэлбэртэй, өчүүхэн толгойн урд хот мандал мэт Толь нэртэй тал газар бөлгөө. Гэтэлгэгч (модон) бичин жилийн наймдугаар сарын 15-ны (Намрын дунд сарын 15-ны цагаан тэргэлд) нар ургахуй, луу цагт нярайлсан дунд зэргийн биетэй хөвгүүн” гэж өөрийгөө тодорхойлжээ.
Үзэл бодлынхоо тухай “Хожмын цагт Хөх нуурт шимнусын хувилгаан Халх цогт хаан (Цогт тайжийг хэлж байна) ба Хамын Вэри хаан болон Үйзангийн Занва хаан хэмээх гурван хаан гараад, шар малгайтны шашныг оргүй болгохыг хичээсэн цагт Банчин их эрдэнэ Лувсанчойнжин, Содномчойнпэл түшмэл тэргүүтэн Төвдийн 13 түмт төгс буянтны их лам хуваргуудын хийдийн их аймгийг өргөжээ гэх буюу. Цогтын үлдсэн цэргийг Хэргэлийн хөлдүү мөсөн дээр хөөн дарахуйд… Цогт ноёныг нэгэн тарваганы нүхнээс олж бариад, өнө ёсны, шашны дайсны нэгэн холбоотныг тийн дарав” гэж бичиж үлдээснийг төвд зурхайг баримтлагч, доктор Л.Тэрбишийн “Сүмбэ Ишбалжирын өөрийн намтар оршвой” номноос уншиж болно. Бэлээхэн хаадын маань зарлигтай, хаан төрийн тооллыг Их Монгол Эзэнт гүрний эрхэнд байсан бүх улс орон өөрийн мэт хэрэглэсээр байхад монголчууд бид өөрсдөө харь төвдийн тооллыг баримталж, өдөр нь, сар нь байнга тасарч, давхардаж, зөрж байдаг, үзэл суртлын хорлон сүйтгэгч Манжийн хааны захиалгат зурхайгаар хэдий болтол будилж, хаа хүртэл явах гэсэн юм бэ гэж би үргэлж хэлдэг билээ.
 
-Тэгэхээр энэ жил Монголын цагаан сар яг хэдэнд болох нь зөв юм бэ?
 
-Их Монголын цагаан сар 2020 оны нэгдүгээр сарын 25-нд болно. Жаран жилд ганц олдох
Эрдэнийн зүйлээр бөөлжөөд байдаг
Эрүү цагаан (төмөр) хулгана жилийнхээ
Буяны их өглөгийг
Бүгдээрээ хүртэцгээе!
 
-За өдөр судрын хувьд бид маргаантай, зөвтэй буруутай шинэлж ирлээ. Гэхдээ хүний төрсөн жилийн төөрөг, гарсан өдрийн гариг суудал өөрчлөгдөхгүй биз дээ?
 
-Эм хүн эр хүний эсрэг хүйс мөн. Энэ чанараараа эм хүн “усан” дээр төрдөг. Эр хүн “гал” дээр төрдөг. Үүгээрээ эсрэг тэсрэгийн нэгдэл, арга билгийн ухаан гэдэг төгс ойлголт гарч ирнэ. Монгол шар зурайг зохиосон өвгөд маань мөнх суудал бүтээж, монгол зурхай зохиохдоо эрийг “хийморь” гэж, эмийг “амь бүтээгч” гэж үзээд эр эм хүмүүсийн “амьдралын үндэс-хишиг” гэж шатрын хөлөгний эх болсон 8 х 8=64 нүдийг орчих хөдөлгөөний талбар болгон авч энэ алаг эрээн хавтгай дээр амьдрал тэмцэл өрнүүлж эр нь хиймориос, эм нь аминаас адилхан хишиг рүү зүтгэн тэмүүлж байгаагаар зохиожээ.
 
-Харин мэнгэний тухайд?
 
-Есөн мэнгэ бол тасралтгүй дараалах нэгж тооны гайхамшигт цогц хэлбэр юм. Есөн нүдэнд байгаа аль ч тоог дараалан тоолоход “дэс алдагдана” гэж байхгүй. Орчил хөдөлгөөний төв цэг дээр “бие мэнгэ” байрлуулж “амь мэнгэ”-ийг шороон дээр бүтээж “хишиг” мэнгийг уулан дээр гаргаж, “хийморь” мэнгэнээс гал дүрэлзэж байгаагаар хэн ч эвдэх, өөрчлөх аргагүй мөнх зохиомжийг бодож олсон байна. “Бие мэнгэ” голлосон агшинд таны бие эвгүйрхэж, “амин мэнгэ” голлоход нас буянд тань цөв сууж, “буяны мэнгэ” голлохлоор гарзын үүд нээгдэж, “хийморь мэнгэ” төвлөрч ахуйд үйлс бүтэмж нэг л базаахгүй болж, есөн мэнгэний ер бусын үйлчлэл тасралтгүй ээлжлэн: “тэмээ туйлж, морь үргэж, тэрэг эвдэрч, барс архирч”, “амьдрал” хэмээх алаг эрээн шатрын хөлөг дээр та хүүд цодлуулж, тэмээнд дуглуулж, бусдад нь шаглуулж өчүүхэн ч амсхийх чөлөөгүй амьдрахдаа “МАД”-луулчихгүй л хичээнэ. Монгол зурхай бол уран бэрийн ухаан. Харин есөн мэнгэ бол уран бэрийн нүүдэл. Есөн мэнгийг жилийн, сарын, өдрийн гэж үзнэ. Аль ч мэнгэ голлох нь нэн эвгүй ч жилийн мэнгээр насны шинж, сарын мэнгээр огторгуйн (ирж байгаа хулгана жилийн) шинж, өдрийн мэнгээр ажил үйлсийн шинжийг тодорхойлж болно.
 
 
 
Х.Монголхатан
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин