Төмөр замын тээврийн алс ирээдүйн төлөвийг гадаадын (Америк, Канад, Англи, Орос, Солонгос) төслийн судлаачид хичээнгүйлэн таамаглаж, шийдвэрлэх асуудал, хэрэгжих арга хэмжээнүүдийг санал болгосоор байна. Бодит сурвалж, шинжлэх ухаанч хандлага, шинжилгээний нарийн арга, аргачлал хэрэглэсэн арвин туршлагатай судалгааны ажлыг нь ажиглавал тээнэгэлзэх бодол төрөмгүй.
Судалгааны үр дүнгээс нийтлэг зүй ёсны дүгнэлт анхаарал татна. Түүхэндээ Монголын эдийн засгийн хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсан УБТЗ ХНН-ийн чадамж буурч, хөгжил удааширсан хоцрогдонгуй нөхцөл байдал үргэлжилсээр явж иржээ.
Энэ бүхнийг төрийн өмчит хамтарсан үйлдвэрийн эрхэм үүрэгтэй өмчийн эздийн зүй ёсны дэмжлэг үзүүлэхүйц хөрөнгийн хомсдол, үр дагаварт хямралаас болсон гэж үздэг. Гэсэн ч УБТЗ бор зүрхээрээ, бололцооныхоо хэрээр зүтгэж, тээврийн үйлчилгээний хэрэгцээг хангаж, нүсэр зардал үүрч, дотоодын болон олон улсын үйлчлүүлэгчдийн өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэй залгуулж ирсэн юм.
Иймд Монгол Упсын болон олон улсын тээврийн эрэлт, хэрэгцээг найдвартай, жигд хангах замаар манай орны эдийн засаг, нийгмийг тогтвортой хөгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэхийн тулд төмөр замын тээврийн салбарт тулгамдсан асуудлыг цаг алдалгүй шийдвэрлэх хэрэгтэй.
Төмөр замын тээх, нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг шат дараатай авч хэрэгжүүлэхтэй уялдуулан их засварын хугацаа хэтэрсэн зам, гүүр, хиймэл төхөөрөмж, замын дээд цогцосыг засварлах, хүчжүүлэх, засварын баазыг өргөтгөх, замын бага радиус, тахир, тойруутай зарим хэсгийг шулуутгах, хөдлөх бүрэлдэхүүнийг шинэчлэх, галт тэрэгний хөдөлгөөний дохиоллын системийг шинэчлэх, тээвэр-ложистикийн төвүүдийг бий болгох, өртөө, терминалуудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, гол шугамыг цахилгаанжуулах, хоёр замтай болгох зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэх ёстой.
Тулгамдаж буй асуудлуудыг улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн асуудлуудтай уялдуулан цогцоор нь шийдвэрлэх шаардлагатай байна.
Үүний тулд Монгол Улсын тээвэр, дамжин өнгөрөх чадамжийг хэрэгжүүлэх ихээхэн боломж нээсэн УБТЗ ХНН-ийн төмөр замын сүлжээний газар зүйн ашигтай байршил, тээврийн үйлчилгээний зах зээл дээр томоохон тээвэрлэгчидтэй тогтоосон урт хугацааны харилцаа, найдвартай компанийн хувьд төлөвжсөн бизнесийн нэр хүнд, үйлчилгээний чанарыг сайжруулахаар хийж буй ажил үйлс зэрэг давуу хүчтэй талаа ашиглавал зохино.
Гэхдээ гол шугамын нэвтрүүлэх чадварын хязгаарлалт, хөдлөх бүрэлдэхүүний өндөр зэргийн элэгдэлт, аж ахуйн үндсэн хөрөнгийн өндөр зэргийн биет элэгдэл, их засварын хугацаа хэтэрсэн замын хэсэг, тээврийн үйлчилгээний чанар, төрлийн түвшин дэлхийн стандартаас хоцрогдсон сул тал дээр онцгой анхаарал хандуулах нь чухал.
Өсөн нэмэгдэж байгаа тээврийн эрэлтийг хангах, экспортын бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэх, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг тээврийн салбарын хөгжлөөр дэмжихэд төмөр зам гол үүргийг гүйцэтгэнэ.
Тээвэр, худалдааны коридорын үндсэн суурийг эдийн засгийн коридор болгож, тээврийн дэд бүтэц, худалдааг хөнгөвчлөх, гадаад дотоодын хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, бараа таваар, ажил үйлчилгээг өсгөх зорилготой уялдуулан терминаль-ложистикийн сүлжээг хөгжүүлэх, олон улсын тээврийн үйлчилгээний зах зээл дээр өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх, монопольт байдлын сөрөг нөлөөг сулруулах, өмчийн олон хэлбэрийн суурь бүтэц эзэмшигчид, тээвэрлэгч, бусад байгууллагуудын үйл ажиллагааг зөв зохицуулах шаардлагатай.
Алс хэтийн бодлого, зорилготойгоор төмөр замын салбарыг тогтвортой хөгжүүлэх асуудал Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн стратеги зорилт болж байна.
Төмөр замын тээврийн хөгжлийн ирээдүйн төлөвийг тодорхойлох нь Монгол Улсыг хөгжүүлэх стратеги зорилтоос үүдэн нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлт, шинэчлэлтийн үеийн шаардлагаас урган гарч байна.
Монгол Упсад худалдаа,тээврийн таатай нөхцөл бүрдүүлэх, шинэ замнал бий болгох бодлогын хүрээнд манай орны уул, уурхайн салбар эрчимтэй хөгжиж, түүнийгээ дагаад төмөр замын тээврийн эрэлт хэрэгцээ, тээврийн хэмжээ өсөн нэмэгдэнэ. Ялангуяа, эрчим хүч, уул уурхайн үйлдвэр, барилгын хүрээний ачаа эрс нэмэгдэх төлөвтэй байна.
Эдийн засгийн өсөлт, улс хоорондын худалдаа-эдийн засгийн эргэлтийн хурд, Монгол, ОХУ, БНХАУ, бүс нутгийн гео эдийн засгийн ашиг сонирхолд тулгуурласан ирээдүйн харилцаанаас хамааран ойрын ирээдүйд тээвэрлэлтийн хэрэгцээний эрс өсөлт төсөөлөгдөж байна.
Уул уурхайн салбарын хөгжил, ялангуяа нүүрс, төмрийн хүдрийн томоохон орд газрыг шинээр ашиглах явдал Монголын эдийн засгийн цаашдын хөгжилд дорвитой түлхэц өгнө.
Төмөр замын хөгжлийн хэтийн төсөөлөлийг үндэслэхдээ ойрын богино хугацаа (2016-2020), дунд (2021-2033) болон урт хугацаагаар (2034-2043) ангилж, ачаа зорчигчид тээвэрлэлтийн үүсэх эрэлт, нэвтрэх урсгал, ирээдүйн тархалт, сүлжээн дэх хуваарилалт зэрэг үе шат бүхий эрэлт хэрэгцээний шинжилгээнд тулгуурласан юм.
Монгол Улс далайд гарцгүй орны хувьд ОХУ болон Хятадыг давж гуравдагч оронд эрдэс баялгийн нөөцийг экспортлох боломжийг харгалзаж, гуравдагч оронд хүрэх экспортын тэргүүлэх чиглэлийг тодотгосон аж. Санхүүгийн шинжилгээгээр хөрөнгө оруулалтын тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлж уул уурхайн хөгжил болон тээврийн дэд бүтцийг холбосон бизнест хөрөнгө оруулж болох нөхцөлийг судалсан.
Одоо байгаа төмөр замын сүлжээг (Сүхбаатар-Замын-Үүд) хөгжүүлэх буюу УБТЗ ХНН-ийн 2020 он хүртэлх хугацааны техникийн шинэчлэл, хөгжлийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь тэргүүлэх чиглэлийн ач холбогдолтой гэж үзсэн.
Шинэ төмөр замын сүлжээний замнал бүрийн хөрөнгө оруулалтын тэргүүлэх чиглэлийг богино хугацаанд төр, албан ёсны хөгжлийн тусламжийн хөрөнгөөр Сүхбаатар-Замын-Үүд (1112 км),
- Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хөрөнгөөр Тавантолгой-Гашуунсухайт (230 км), Нарийнсухайт-Шивээхүрэн (45 км), Овоот-Эрдэнэт (547 км), Чойбалсан-Хөөт-Бичигт (320 км),
- Дунд хугацаанд төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хөрөнгөөр Овоот-Арцсуурь (225 км),
- Төр, албан ёсны хөгжлийн тусламжийн хөрөнгөөр Тавантолгой-Зүүнбаян (400 км),
- Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хөрөнгөөр Чойбалсан-Хөөт-Нөмрөг (540 км),
- Төр албан ёсны хөгжлийн тусламжийн хөрөнгөөр Чойбалсан-Хөөт-Сайншанд (550 км), Чойбалсан-Эрээнцав (238 км, одоо байгаа замыг сайжруулах),
- Урт хугацаанд төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хөрөнгөөр Улаанбайшинт-Дөрвөлжин-Нарийнсухайт-Тавантолгой (1800 км) гэсэн дараалалтай тогтоосон.
Шинэ төмөр замын сүлжээний барих шугамын тэргүүлэх чиглэлийн хувьд Тавантолгой-Гашуунсухайт, Нарийнсухайт-Шивээхүрэн, Чойбалсан-Хөөт-Бичигт, Төмөртэйн-Овоо-Бичигт гэсэн дөрвөн чиглэл сонгосон бөгөөд энэ чиглэлүүдэд төмөр зам байгуулах боломжтой гэж үзэв.
Уул уурхайн компани өөрийн хөрөнгөөр төмөр зам барих, эсвэл тусгай компани хөрөнгө оруулж барих хоёр арга л байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг төмөр замд татахад амаргүй. Концессийн гэрээ оролцуулах нь чухал гэж үзэж байгаа. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам байгуулах нь хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийн шинжилгээгээр ашигтай гарсан юм.
Харин үлдсэн гурван чиглэлийн төмөр замын хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тооцоо алдагдалтай гарлаа. Хил дамнасан нарийн царигийн мухар төмөр замын маргалдаантай асуудлыг зохистой шийдвэрлэх оновчтой арга замыг сонгоход дамжин өнгөрөх шинэ чиглэлд гурвалсан зам төмөр ашиглах нь ач холбогдолтой бөгөөд Чойбалсан-Хөөт-Бичигт (320 км) замналд өргөн нарийн цариг бүхий гурвалсан зам тавих нь зүйтэй байна.
Цаашдаа Хятад руу хил дамнасан тээврийн замналд дунд ба урт хугацаанд хос царигтай болгох, эсвэл цариг хувьсагч систем нэвтрүүлэх боломжтой. Хил дамнасан тээвэр, логистикийн зардал, санхүүгийн асуудал, ялангуяа далайн боомтууд болон олон улсын хамтын ажиллагааг харгалзан уул уурхайн бүтээгдэхүүн гуравдагч оронд хүргэх хамгийн зохимжтой замналыг тодорхойлох судалгааны дүнд ирээдүйтэй орд бүхий хойд бүсээс Оросын, өмнөд бүсээс Хятадын, зүүн бүсээс Хятадын төмөр зам дамжуулан тээвэрлэх нь илүү үр өгөөжтэй байна.
Стратегийн ач холбогдолтой төсөл хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын хомсдол, төмөр замыг дэмжих төрийн дэмжлэгийн хангалтгүй түвшин, шинэ төмөр замын шугамын төлөвлөсөн хугацааны удаашрал, гадаад орчинд дундыг барих хувь тохиолын мега хөрөнгө таташгүй бүтэлгүйтэл, Монгол Улсыг алгассан тив дамжсан альтернатив замнал тогтоох оролдлого зэрэг эрсдэлтэй бөгөөд аюул түгшүүр дагуулах нөхцөл байдлыг бодолцох хэрэгтэй
Д.Гонгор доктор (Ph.D), дэд профессор
Сэтгэгдэл0
Төр засгийн эрх баригч нар, дэлхийд дээгүүрт бичигддэг Оюутолгой Тавантолгой гэсэн хоёр том уул уурхайтай, хоёр том хөрш улстай, жижиг эдийн засагтай жижиг улс орны эдийн засгийн өсгөөд тогтвортой аваад явчиж чаддаггүй яасан арчаагүй юм бэ.
... Монголчууд Хятадтай ойртоод хорт хавдар, хоол хүнсэнд хордон хүнд өвчнөөр үхэгсдийн тоо геометрийн прогрессээр өсөж байгаа . Монголд сүүлийн 20 иод жилд гуйлгачид , биеэ үнэлэгчид борооны дараах мөөг шиг олширсон . Монголын гэгээтэй гэсэн бүгдийг Хятадууд өөрсдийн ах дүү ардчилсан хужаануудын гараар устгаж байгаа нь нууц биш болсон . Улаанбаатарт ургаа модыг хүртэл тайрч өөрсдийн сэтгэл шигээ арзайсан тахир дутуу мэт болгосон нь олон түмний нүдний өмнө ил байна . ... Хятад бол хар хор шингэсэн бузар булайгийн үүр уурхай мөн .
... Хятадууд Монголын түүхий эдийг тэр тусмаа, ... коксжих нүүрс , зэсийн баяжмал , төмрийн хүдрийг , ... Дэлхийн зах зээлийн үнэд хүргэх боломжийг гаргаж өгөөд , өөрсдийнхээ үйлдвэрлэлийн хөгжилийг улаан гараараа боомилно гэж бодож байгаа гэнэн итгэмтгий хүмүүс байгаа бол , ... эргүү тэнэг , ... гэсэн цолыг духан дээрээ томоор бичиж наах хэрэгтэй . Монголын баялагыг үнэд оруулах бүх боломжийг гартаа атган хааж ,боох хүсэлтэй Хятадууд худал найр тавьсан дүр үзүүлж , Монголд нарийн төмөр зам барих эрхээ олж аваад дараа нь амласныг нь сануулахад элдэв шалтаг хэлээд , эсвэл тэнгэрт тулсан үнэ тулгаад хаашаа ч хөдөлгөхгүй барьж чадна гэдгээ газрын буг мэт хорон санаатай , итгэл үл даах Хар Хятадууд маш сайн мэдэж байгаа . ... Эзэн хичээвэл , заяа хичээнэ . ... Монголчууд ОХУ ын Находка боомтоор дамжуулан , Далайд гарах гарцтай болж , … Дэлхийн худалдаанд оролцох болно. ... Санаж л явбал бүтнэ , сажилж явсан ч хүрнэ . ...
ЖЕНКО-г яалтай ч билээ,болдогсон бол ч...
2014 on, ... Их санасан газар есөн шөнө хоосон гэдэг дээ. ... Монголд нэг ч км нарийн төмөр зам баригдахгүй . !!! ... Бид шатахуунаа дотоододоо үйлдвэрлэж хэрэглэх болно. !!! ... Нүүрснээс хий гаргаж авах төслийг МСС Герман болон Японтай хамтарч гүйцэтгэх болно. !!! ... Монголд одоо байгаа Хятадтай харилцах хилийн боомтыг эрс цөөлөх болно. ... Монгол Улс ОХУ ын Находка боомтоор дамжуулан Ази Номхон далайн зах зээлд гарахаас гадна Японтай нэлээд урт хугацааны гэрээ байгуулж Коксжих нүүрс , зэс , төмөр , газрын ховор металл болон бусад уул уурхайн бүтээгдхүүнийг хагас боловсруулах болон гүн боловсруулалт хийж экспортлох болно. !!! ... Монгол дахь Шинжлэх Ухаан Боловсрол Гэгээрлийн салбарт ОХУ болон Япон мөн бусад өндөр хөгжилтэй орнуудтай хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэн , хөгжүүлэх үндэс дээр боловсронгуй дэвшилтэт тогтолцоог бий болгох арга хэмжээг авах болно. !!! ... Ер нь итгэлийг эвдсэн Хар Хятадтай хамтарч ажиллах боломж дахиад гарахгүй хэмээн бодож байна . ... Монгол дахь ардчилсан хужаа луйварчид урвагчидтай хамтран коксжих нүүрсийг 30 орчим $ аар худалдан авсан Хятадын талын дээрмийн ажиллагааны дараа Хятад луйварчидад хэн итгэх вэ дэ. !!! ... Өөрсдийн өчүүхэн бодол , шуналт хар хорон зангаасаа болж Хятадууд та нар итгэл алдлаа , ... Хятад шуналт боол зангаасаа болж Монгол Хятадын цаашдын хамтын ажиллагааг бүрэн мухардалд орууллаа . ... Юу тарина , түүнийгээ хураана , .. Зангилгийн хэцүү цаг үед хөршийн хуурамч тал зассан үгс , хууран мэхлэх хорон зан танигдана аа гэж үүнийг хэлдэг юм , !!! ... Хан Тэнгэрийн хилэнд ардчилсан хужаа луйварчид устан мөхөж тамын гүнд хаягдах болно. ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Монгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
... Монголд нэг ч км нарийн төмөр зам баригдахгүй . ... Монголчууд коксжих нүүрсээ дэлхийн зах зээлийн үнээс 4 дахин бага үнэ буюу 30 орчим $ аар Хятадад зарахгүй , харин дэлхийн зах зээлийн үнэ болох 120 орчим $ аар Япон болон бусад улс орны зах зээлд гаргах болно. ... Монголд хэн нарийн төмөр зам барихыг дэмжинэ тэр бол өөдгүй урвагч этгээд мөн . Дахин хэлье Монголд нэг ч км нарийн төмөр зам баригдахгүй . !!! ... Хятадын нэг ч үйлдвэр баригдахгүй .!!! … Эзэн нь юмаа мэдэж , эрэг нь усаа хашдаг юм . ...
Zail malaa hujaagaas suulee havchin aigch hogiin chaar
... Ингээд хоосон уриа хашгирахад Монголчууд, Хар Хятадад 30$ аар коксжих нүүрсээ дээрэмдүүлэхийг зөвшөөрнө гээд хоёр гараа өргөөд буугаад өгнө гэж бодсон уу. ... Бүү горьд , !!! ... Оюу Толгой, Таван Толгой гэх мэт баялгуудаа Монголчууд бид өөрсдөө шийдэх болно. ... Таван Толгойн коксжих нүүрс ийг Япон руу болон бусад улс орнууд руу ОХУ ын Нахаодка боомтоор дамжин , дэлхийн зах зээлийн үнэ болох 125$ аар зарагдах болно. ... Санаж явахад бүтнэ , сажилж явсан ч хүрнэ , ... Эзэн нь юмаа мэдэж , эрэг нь усаа хашдаг юм , ...
... Хамеолон идэш тэжээлээ барьж авахын тулд ямар ч нөхцөлд өнгөө хувиргаж чаддаг шиг хужаанууд ямар ч нөхцөлд наанаа чихэр бурам шиг сайхан үг хэлсээр , цаанаа аливааг хорлох бузар муугийн тороо татаж байдаг гэдгийг ... Бүү март . !!! ... Бээжин хужаа М Энхсайхан , хужаа хүүхэн Уянга , фенг шүй Ганбаатар , хотын хужаа М Энх болд , Сэлэнгийн хужаа Эрдэнбат шиг үнэгэн зальтай , суурин дээрээ хэд ч эргэхэд бэлэн , Монголыг мөхөөх далд хүсэлтэй , хорон санаатай , шуналтай бузар сэтгэлтэнгүүд олон байдаг гэдгийг үргэлж санаж , сэрэмжтэй байх хэрэгтэй . ... Хүн хэдий ухаантай ч хэлэхээс нааш ухаарахгүй , цаас хэдий нимгэн ч чичихээс нааш цоорохгүй ... Муугаас муу л гарна , Хужаа этгээдээс хужаа хорон санаа л гарна . ... Мууг дагавал могойн хорлол . ...
… Монголыг түүхий эдийн хавсарга , өөрсдийн мэдлийн Улс болгохын тулд , бид тэднээс 100% эдийн засгийн хараат байх тэр боломжийг Хятад , Америкчууд ёс мэт үргэлж сонгодог . Бид Замын Үүдээр - Хятадтай төмөр замаар холбогдсон , өөр таван чиглэлээр нарийн төмөр замаар тэд холбохыг санаархаж байгаа. Ингэвэл тэд Монгол дахь түүхий эдийн үнийг дураараа тогтоох боломжоо хадгалж үлдэх бөгөөд аливаа нэг өрсөлдөгчгүй Монополь бүрэн эрхтэй болох юм . Хэрэв Сайншанд - Дорнод Чойбалсан хүртэл төмөр зам тавивал Монгол Улс , ОХУ аар дамжин Япон , Энэтхэг , Солонгос зэрэг бусад томоохон зах зээл рүү нүүрсээ гаргах боломжийг олж авах бөгөөд коксжуулах үйлдвэрийг Сайншандад барьж нэг тонн нүүрсний өөрийн өртгийг бууруулах боломжтой юм . Үүний тулд Японы технологид таарсан коксжих үйлдвэр давын түрүүнд барих хэрэгтэй. Ингэж чадвал бид дан ганц нүүрсийг дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулах боломжийг олохоос гадна зэс болон бусад өнгөт болон ховор металл, хар төмөрлөгийг дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулах боломжтой болно. … Гэхдээ үүнээс Xятадууд, ардчилсан хужаа нар үхтлээ айж байгаа. Энэ гарцыг яаж ийгээд хаахыг хичээж байгаа. Бээжин хужаа М Энхсайхан , хотын хужаа М Энхболд , АН ын Батчимэг тэргүүтэй хужаанууд Монголд нарийн төмөр зам барихийг үхэн хатан зүтгээд байгаа нь Монголын хөгжлийн ирээдүйг боомилох , Монголыг Хятадын мэдэлд оруулах алсын хорон төлөвлөгөөтэй нь шууд холбоотой болно. Энэ бузар санаархлыг нь ойлгож сэрэмжилдэг олон Монгол Төрийн түшээд байгаа. ... Харин мэдлэг боловсрол багатай болохоор дотор хүний нялуун зальжин үгэнд хүүхэд шиг хууртдаг хэсэг байдаг . Чухамхуу тийм хүмүүс дээр Ардчилсан хужаа , луйварчид бүх анхаарлаа төвлөрүүлж олон түмэнтэй хамтарч ажиллаж байгаа сэтгэгдлийг төрүүлэхээр шууд ардчилал , ардчилсан ёсны дагуу гэх мэт тархи толгойг нь эргүүтүүлэх хууран мэхлэх жүжгээ тоглодог . … Монголын Төрийг , ... Монголын тархи болсон Монголын боловсролтой чадвартай эх оронч сэтгэлгээтэй цөөхөн хүмүүс удирдаж чадна Харин үлдсэн Монголчууд минь харийн ардчилалд бус , хужаа нарт бус , луйварчидад бус , … Харин Монголынхаа төлөө зүтгэх сэтгэлтэй хөх тамгат Монгол хүмүүсдээ итгэж , тэднийгээ дэмжиж тушаал шийдвэрийг нь хөдөлбөргүй дагах хэрэгтэй. ... Тэгэж чадвал бидний Монголчууд сэргэнэ , босно, алхана. … Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Mонгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
zorig gegch hun ih sain bichdeg mash olon jil bichij bgaa, ene hun ene bdalaas ni dugneed uzehed yav ch setgel medreliin ovchintei hun bish yum shig sanagddag shuu,ooriinh ni helseneer bol jinhene mongoliinhoo toloo duugarch bgaa jinhene mongol er hun gesen bdag,tegeheer emegtei hun bicheegui bolj bna.zorig gesen nereeree comment uldeej bgaa ni nileen ih zorigtoi ,bas zorilgotoi ,moroodoltoi gedeg ni haragdaad bdag yum,bas bichij bgaa sedvuud ni mash ih medeeleltei,uls tord ih oirhon hun bh magadlaltai,udahgui bi ooroo il garah gesen bna,tiimees bas 2016 onii songuuliin ur dung huleej bsan hun bj boloh magadlaltai,yamar ch bsan zorig guai mongol ulsiinhaa toloo tsutsaltgui ugee helj bgaa negen,tuunii bichseniig olon tumen oor ooriinhooroo dugneseer l bgaa bh!!!
il garah bolno ,...
Jenko gai boloogui bol tz tabigdsan hyamralgui baih bailaa turd hulgaich nariig buu oruul
mongold orgon tsarigiin tumur zam uur amisgald n tohirdoggui eniig zasgiin gazraar heleltsej baij ali tsarigiig mongold barih n tohiromjtoig hoer horshteigee zovloldoh heregtei
50 50 huv geheer ali n buuj ogohgui tegeed bas oros mongoliin tal huivaldaj horongo iddeg
belaziin dugui jijig boolton deer yavahaar hagardag
царигаа монгол дотроо солих нь зардалаа хоёр талдаа төлөхгүй
царигаа монгол дотроо солих нь зардалаа хоёр талдаа төлөхгүй