Арвин их нөөцтэй Оюу толгойн гайхамшигтай ордыг говь нутагт нээж, монголчууд төдийгүй дэлхийн сонорт хүрч, бид бүхний баярын магнай тэнийлгэсэн тэр мөчөөс хойш багагүй хугацаа ард үлджээ. Оюу толгойн уурхай ашиглалтад орсноор Эрдэнэт шиг хот сүндэрлэж, олон мянган хүн ажил амьдралтай золгож, улс орны хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулна гэж бэлэгшээж байсан билээ. Энэ бэлэгшээл мөрөөдөл хэрхэн биелэлээ олж байгаа талаар товч боловч хүргэхийг хичээв.

Нэгэн зүйл: Монгол Улсын Засгийн газар Хөрөнгө оруулагч гэгч этгээдтэй ямаршуухан гэрээ байгуулсан юм?   

Монгол Улсын Засгийн газар Оюу толгойн зэс, алт, мөнгөний бүлэг ордыг хамтран ашиглахаар Оюу толгойн талбайд хайгуул хийсэн Хөрөнгө оруулагч хэмээх манай улсад бүртгэлтэй Айвенхоу Майнз Монголия Инк компани(АММИ)-тай Хөрөнгө оруулалт(ХөОГ)-ын гэрээг, Айвенхоу Оюу толгой, Оюу толгой Нидерланд гэх оффшор компаниудтай Хувь нийлүүлэгчид(ХНГ)-ийн гэрээг 2009 оны 10 дугаар сарын 06-ны өдөр байгуулсан боловч энэ компаниуд нь Оюу толгойн бүлэг ордыг хамтран ашиглах хөрөнгө санхүүгийн чадваргүй, техник, технологийн чадамжгүй, туршлагатай мэргэжлийн боловсон хүчний нөөцгүй байжээ.

Тухайн үед Монгол Улсад ач холбогдолгүй, харин ч дарамт болох ХНГ хөрөнгө санхүүгийн чадваргүй энэ компанитай байгуулах зайлшгүй шаардлага байгаагүй.

Олон улсад баримталдаг нийтлэг зарчим бол ашигт малтмалын орд ашиглах Техник эдийн засгийн үндэслэл(ТЭЗҮ)-ийг боловсруулж, үүгээр уг ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж ашиглах эсэх асуудлыг баталгаажуулсны дараа хамтын ажиллагааны хэлбэр, нөхцөлийг тохиролцож гэрээ байгуулдаг. Монголын Засгийн газар ТЭЗҮ-ийг хүлээж аваагүй, түүнд шүүлт хийж тохиролцоогүй байхад гэрээ байгуулсан. ТЭЗҮ-ийг Монголын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл(МЭБМЗ)-ийн 2010 оны 3-р сарын 25-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэж, гаргасан протоколд ТЭЗҮ-ийг “ЗАСВАРТАЙ” гэсэн тайлбартай хүлээж авчээ.

Монгол Улсын хууль тогтоомж, дүрэм журам ёсоор бол ТЭЗҮ-ийг хүлээн авах нөхцөл хангаагүй тохиолдолд засварыг шалгуур хангахуйцаар бүрэн гүйцэд хийж, залруулсны дараа түүнийг дахин хэлэлцэж шийдвэрлэдэг. ТЭЗҮ-ийн салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг бол Оюу толгойн уурхай дээр барьж байгуулах обьектуудын Техникийн ажлын зураг, төсөв юм. Техникийн ажлын зураг, төсвийг Монголын талд өнөөг хүртэл өгөөгүй байна. Оюу толгой ордыг хамтран ашиглах гэрээг ил болон далд аргаар ялгаж тус бүрээр хийх байсан юм.

Хэрэв ил аргаар ашиглах Оюутын орд, далд аргаар ашиглах Шивээ толгой(Хюго Даммет), Жавхлант(Херуга) ордуудаар тусдаа гэрээтэй байсан бол өнөөдөр Монголын Засгийн газар ил уурхайн үйл ажиллагааны үр дүнгээр улсын төсөвт орлогын албан татвар, ногдол ашиг авах нөхцөл бүрдэх байсан билээ.

Аливаа ажил үйлсийн цаашдын төлөв хандлагыг шоглож “мордохын хазгай” гэдэг шиг Оюу толгой төслийн эх суурь анх ингэж тавигдсан юм. Засгийн газар Хөрөнгө оруулагч хэмээх этгээдтэй гэрээг оролцогч талуудад харилцан ашигтай байх нөхцөлөөр байгуулж чадсан уу? гэсэн асуултад товчдоо үгүй гэж хариулахаар гэрээнүүдийн зүйл, заалтууд тод харуулж байгаа юм. Гэрээнүүдийн нөхцөл, түүний олон зүйл, заалтыг Хөрөнгө оруулагч, оффшор компаниудад ашигтай, тэдний эрх ашиг, сонирхол давамгайлсан байдлаар тохиролцсон байна. Тэдэнд зориулж татварын системийг бүхэлд нь 70 жилээр тогтворжуулах, татварын хөнгөлөлт үзүүлэх, ямар нэгэн зардлыг дараагийн жилд шилжүүлэн тооцож орлого, ашиг бууруулах замаар татвараас зайлсхийх боломж олгож, гэрээ байгуулахаас өмнөх үеийн хөрөнгө оруулагч, төсөл хэрэгжүүлэгч компанийн үйл ажиллагааны зардлыг зээл болгон хувиргаж, зээлийн хүүг нийлмэл хүү(хүүгээс хүү тооцох)-ийн аргаар тооцсон дүнгээр төлөх, төсөлд оролцож ажилласан гадаадын компаниудын орлогын албан татварыг Засгийн газрын өмнөөс Эрдэнэс Монгол компани хариуцан төлөхөөр гэрээнүүдэд заасан байна.

Оюу толгой компани зэсийн баяжмалын борлуулалтын бүх орлогоо гадаадын аль нэг улсын банкинд байршуулж, түүгээр дамжуулан үйлчилгээ авч байхаар тохиролцжээ.

Засгийн газар эзэмшлийн хувиа 50 хувьд хүргэхийн тулд Оюу толгой компанийн 16 хувийг тухайн үеийн зах зээлийн үнээр худалдаж авах, эзэмшлийн хэмжээ тавин хувь хүрсэн ч компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл(ТУЗ) дэх Монголын талын эрх мэдэл ахихгүй, харин ордын ашиглалтын бүх хугацаанд ТУЗ дэх ОТ ХХК, Рио Тинто компанийн одоогийн 66 хувийн давуу эрх мэдэл буурахгүй хэвээр байх юм. Засгийн газарт хуваарилагдах ногдол ашигт хатуу зарчим баримтлахаар заасан. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний эхний заалтаар Оюу толгой төслийн санхүүжилтийн үйл ажиллагаатай холбогдсон будлианы эх үүсвэр анхлан тавигдсан байна.

Жишээ нь: Хөрөнгө оруулалтын гэрээний оршлын хэсэгт: “Хөрөнгө оруулагч нь Айвенхоу Майнз Лимитэд болон Рио Тинтогийн санхүүжилтээр Оюу толгой төсөлд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийснийг тэмдэглэн” гэж заагаад үүнийгээ улам баталгаажуулах зорилгоор гэрээний 16.19-р зүйлд: “хувь нийлүүлэгчийн одоогийн зээл” гэж Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тодорхойлсон зээлийг ойлгох бөгөөд зээлийн дүнг энэхүү Гэрээ хүчин төгөлдөр болох өдрөөр Хөрөнгө оруулагч, Айвенхоу групп болон Рио Тинто групп ойролцоогоор 1 тэрбум ам.доллар (энэ зээлийн дүнг энэхүү Гэрээний 15.7.5-д заасны дагуу тодорхойлно) гэж тооцсон байхаар заажээ. Дээрх заалтаар 679.5 сая ам.доллар хүүгийн хамт 1.0 тэрбум гаруй ам. доллар болж, Оюу толгой компани зэсийн баяжмалын борлуулалтын орлогоос Рио Тинтод төлжээ.  

Тухайн үеийн Засгийн газар онцгой үүрэг хариуцлагаа ингэтлээ умартаж, маш чухал ажил, асуудалд нэн хариуцлагагүй хандсанаас Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтыг тойрсон хэл ам тасрахгүй арван тав орчим жил сунжран үргэлжилсээр байна.

Төр засаг энэ асуудалд анхаарч олон нийтийн зүгээс хүсэн хүлээж байгаа түвшинд хүртэл оновчтой шийдэлд хүргэж, монголын талын хохирлыг бүрэн шийдвэрлэж талуудын хоорондох маргааныг эцэслэн зогсоож чадахгүй байна. Оюу толгой төсөл, түүний хэрэгжилттэй холбоо бүхий шийдлээ хүлээж буй хуримтлагдсан олон асуудлаас эхний ээлжинд Монгол Улсад өнөө ба ирээдүйд хор хохиролтой Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний зарим зүйл, заалтыг бүрмөсөн хасах, бусад зүйл, заалтыг оролцогч талуудад харилцан ашигтай байхаар тохиролцож гэрээнүүдийн алдаа завхралыг засаж сайжруулахын зэрэгцээ ХөОГ болон ТЭЗҮ-д тооцож тохиролцсон төслийн нийт хөрөнгө оруулалтыг хэд дахин хэтрүүлсэн гэх явдлыг Монголын талын оролцоотойгоор хөндлөнгийн нэр хүндтэй гадаадын аудитын байгууллагаар хянуулж үнэн худлын алин болохыг магадлан тогтоох шаардлагатай.

Хэрэв гэрээний зүйл заалт гэрээнд оролцогч аль нэг талын эрх ашигт нийцээгүй, харилцан ашигтай байх зарчмыг хангаж чадаагүй бол уг заалтыг авч үзэж, талуудын эрх ашигт нийцүүлэн шийдвэрлэдэг зарчимтай. Гэтэл энэ зарчмын дагуу Монгол Улсын эрх ашигт нийцээгүй гэрээнүүдийн зүйл заалтуудыг өнгөрсөн арав гаруй жилийн хугацаанд засаж залруулан сайжруулах талаар Монголын эрх бүхий байгууллагууд идэвх санаачлагатай ажиллаж чадсангүй. Айвенхоу Майнз Монголия инк компани Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэхэд хөрөнгө санхүүгийн чадваргүй, хүч хүрэлцэхгүй байсан ийм тодорхой бодитой нөхцөл байдлыг харгалзан Оюу толгой ордыг хамтран ашиглахыг сонирхсон хөрөнгө оруулагчдад тендер зарлаж, нээлттэй хандах сайхан боломж байсныг Монголын Засгийн газар анхаарч үзээгүй алдаа гаргаж, Оюу толгой төслийг удирдан зохион байгуулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг гүйцэтгэх үүргийг Рио Тинто компанид бүрэн хариуцуулахаар гэрээнд оролцогч талууд шийдвэрлэсэн байна.

Нэгэн зүйл. Оюу толгой төслийн хэрэгжилтийн хоцрогдлын үр дагавар юунд хүргэв

Монголын Засгийн газар Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх зөвшөөрөл олгосноос хойш 15 жил болж байна. Оюу толгой ХХК 2013 оноос зэсийн баяжмал түүнд агуулагдах алт, мөнгийг экспортод нийлүүлж, орлого олж эхэлжээ. Гэтэл Оюу толгой компани 2013-2020 онуудад нэг долларын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн борлуулахад 1.46 ам. долларын зардал гаргаж, ил уурхай, баяжуулах үйлдвэрийн үйл ажиллагаанаас 4 тэрбум 641.6 сая ам.долларын алдагдал харуулсан(үүгээр ашгаа нуусан байх магадлалтай) санхүүгийн тайланг Татварын албад өгсөн байна.

ХөОГ, ХНГ-д Хөрөнгө оруулагчийн нэг талын ашиг сонирхол давамгайлсан зүйл заалт оруулж, элдэв хөнгөлөлт, чөлөөлөлт болон үйлдвэрлэл(зэсийн баяжмалын)-ийн зардалд бодит бус зардлыг тусгах зэрэг нөхцөл, бололцоо олгосныг ашиглан ОТ ХХК дээр дурдсан олон тэрбум ам.долларын бодит бус алдагдлыг санхүүгийн тайландаа харуулжээ гэж ойлгогдож байна.

Эрдэнэт үйлдвэр үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт, борлуулалтаар Оюу толгой компаниас 20-23.1 хувь бага мөртлөө 2020-2022 онуудад нэг төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж борлуулахад 68.56-61.78 мөнгө зарцуулж, 2020-2021 онуудад орлогын албан татвар, ашигт малтмал ашигласны нөөцийн төлбөр, бусад хураамж, шимтгэлээр улсын төсөвт 2 их наяд (триллион) орчим, 2022 онд 1 их наяд 331.4 тэрбум төгрөгийн орлого оруулсан байна. Оюу толгой компани ашигт малтмал ашигласны нөөцийн төлбөрт 2021 онд 308.3 тэрбум төгрөг буюу 108.0 сая ам.доллар, 2022 онд 274 тэрбум төгрөг буюу 88 сая ам.доллар төсөвт төлсөн байхад Эрдэнэт үйлдвэр 2021 онд ашигт малтмал ашигласны нөөцийн төлбөрт 620.7 тэрбум төгрөг буюу 220.6 сая ам.доллар, 2022 онд 779.41 тэрбум буюу 248.2 сая ам.доллар төлж Оюу толгой компаниас 2.4 дахин их байна. Яг адилхан нэг төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг дотоод, гадаадын компани хуулийн тэгш бус орчинд ажиллах ёсгүй. Гэтэл үндэсний компанид хуулийн ялгавартай хүнд нөхцөл үйлчилж байна.

Монгол Улсын хуулийн зарим орчин гадаадын компанийн эрх ашигт нийцсэн тэдэнд ээлтэй, харин үндэсний компаниудад эсрэгээрээ чанга нөхцөлтэй байгааг шийдвэр гаргадаг субьектүүд энэ асуудлыг авч үзэх нь зүйтэй байна.

Канадын Montreal хот дахь Туркойс Хилл компанийн 2020, 2021 оны санхүүгийн тайланд хийсэн аудитын материалаас харахад 2020 онд 1 тэрбум 78.2 сая, 2021 онд 1 тэрбум 971.0 сая ам.долларын орлого олж, татварын өмнөх ашиг 2020 онд 494.64 сая, 2021 онд 992.91 сая ам.доллараас Канад улсад 2021 онд 311.8 сая ам.долларын татвар төлж, 2020 онд хувьцаа эзэмшигчдэд 494.64 сая, 2021 онд 681.12 сая ам.долларын ногдол ашиг хуваарилахаар тайланд тусгасан байна. Оюу толгой төслийн үйл ажиллагаатай холбогдсон энэ хачирхалтай эргэлзээ бүхий ойлгомжгүй байдлын талаар Рио Тинто, Оюу толгой ХХК-иас тодруулах зайлшгүй шаардлагатай юм. Учир юун гэвэл Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт орших Оюу толгой ордын баялгийг ашиглаж Оюу толгой ХХК-ийн үйлдвэрлэсэн, борлуулсан бүтээгдэхүүн алдагдалтай байдаг, харин Оюу толгой төслийн 66 хувь(тухайн үед Рио Тинто 33.5%, Туркойс Хилл 32.5% байсан бол одоо Рио Тинто 66.0%)-ийг эзэмшдэг Канадад байршилтай Туркойс Хилл(Оюу толгой) компани олон зуун сая долларын ашигтай ажиллаж, Канад Улсад орлогын татвар төлж, хувьцаа эзэмшигчид нь ногдол ашиг хүртэхээр байгаа нь ихээхэн эргэлзээ хардлага төрүүлж байна.

Оюу толгойн уурхайн үйлдвэрлэлийн бүх хэсэг, технологийн дамжлага бүрт монгол инженер техникчид, мэргэжлийн ажилчид өндөр бүтээмжтэй ажиллаж Рио Тинто компанид их орлого ашиг оруулж байна. Одоо нийт ажиллагчдын 99 хувь монголын инженер техникчид, мэргэжлийн ажилчид байгаа юм. Ийнхүү монгол хүний оюун ухаан, хүч хөдөлмөрөөр бүтээгдсэн үнэ цэнэтэй, эрэлт хэрэгцээ ихтэй байгалийн баялгийн орлого ашиг Монгол Улсын хилийн гадна бүхэлдээ захиран зарцуулагдаж байгаа нь Оюу толгой төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч талуудын харилцан ашигтай байх зарчим, эрх ашигт нийцэхгүй байна.

Хөрөнгө оруулагч гэх Айвенхоу Майнз Монголия Инк компани(өнөөгийн Оюу толгой ХХК) Засгийн газартай тохиролцсон ёсоор бол Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын бүх ажлыг гардан гүйцэтгэх үүрэг хүлээсэн оператор компани Рио Тинто төслийн бүрэлдэхүүнд багтсан обьектуудыг бүрэн барьж байгуулан 2016 онд ашиглалтад өгөх ёстой байв. Хэрэв энэ тохиролцоо бүрэн хэрэгжсэн бол 2019 оноос эхлэн Оюу толгой ХХК Монгол Улсад орлогын албан татвар, ногдол ашиг төлж байх учиртай юм. Энэ тохиролцоо одоо ямаршуухан янз байдалтай байгаа талаар товч боловч дурдах нь олон нийтэд Оюу толгой төслийн хэрэгжилтийн талаар бага боловч бодит мэдээлэл хүргэхэд тус дэм болох талтай.

Гэрээнд оролцогч талуудын тохиролцож товлосон хугацаанд Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалт бүрэн хэмжээгээр хэрэгжиж, уурхай ашиглалтад ороогүйн учир шалтгаантай холбогдсон асуудалд хэн үнэн бодитой хариулт өгөх ёстой юм?.

Энэ асуултад Хөрөнгө оруулагч хэмээх Айвенхоу Майнз Монголия инк компани (өнөөгийн Оюу толгой ХХК), Монголын Засгийн газар, Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын бүх ажлыг гардан гүйцэтгэх үүрэг хүлээсэн оператор компани Рио Тинто үнэн магадтай бөгөөд бодитой хариу өгөх ёстой. Гэтэл манай олон нийт Оюу толгой төслийн хэрэгжилт олон жил сунжирч, далд уурхайг тохиролцсон хугацаанд ашиглалтад оруулаагүй шалтгааны талаар өнөөг хүртэл тодорхой мэдээлэлгүй шахам явж ирсэн байна.

Олж авсан мэдээнд тулгуурлан хийсэн зарим судалгаанаас харахад Оюу толгой уурхайн бүтээн байгуулалтыг бүрэн хэмжээгээр дуусган ашиглалтад оруулах тохиролцсон хугацаа 10 орчим жилээр хоцорч үйлдвэрлэлийн, тухайлбал далд уурхайн хүчин чадлыг бүрэн эзэмших үйл ажиллагаа олон жилээр хойшлогдож байна.

Энэ байдал нь Оюу толгой төслөөс талуудын хүртэх үр ашиг, өгөөжид сөргөөр нөлөөлж, байгаль эхээс төрмөл өндөр үр ашигтай Оюу толгойн ордын баялгаас Монголын талын хүртэх ашиг орлого урт хугацаанд хойшлогдож, хүсэн хүлээж байсан хүртэх ёстой үр ашиг, өгөөжийн тохиролцсон тэр хувь хэмжээ буурах буюу магадгүй баталгаагүй болохыг ч үгүйсгэхгүй. Оюу толгой компани ойрын жилүүдэд Монголын төсөвт гааль, үл хөдлөх хөрөнгийн татвар, зарим шимтгэл хурамж болон ашигт малтмал ашигласны нөөцийн багахан төлбөрөөс өөр, тухайлбал орлогын албан татвар, ногдол ашиг оруулах эсэх нь тодорхой бус байгаагаас харахад Оюу толгойн бүлэг ордын баялгаас монголчууд үр ашиг, өгөөж хүртэх асуудал маш бүрхэг ойлгомжгүй байна. 

Оюу толгой компанийн Гүйцэтгэх захирал асан Армандо Торрес Оюу толгой төслийн хэрэгжилттэй холбогдуулан байр сууриа дараах байдлаар илэрхийлсэн байдаг. 

-УИХ-ын 57-р тогтоолд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа хэзээ хувьцааны хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх нь тодорхойгүй;

-Оюу толгой компани анхны хөрөнгө оруулалтыг ХөОГ-ний эхний хугацаа(30 жилийн дараа)-д нөхөхөөр тооцоолж байгаа; Энэ нь гэрээ анх байгуулагдсанаас хойшхи эхний 30 жилийн хугацаанд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхөж, дараа нь Монгол Улсын Засгийн газар нь төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх эсэх эрхээ эдэлнэ гэсэн үг юм.

-Төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхэд 2041 он тохиромжтой хугацаа гэж үзэж байна. Учир нь тусгай зөвшөөрлийг сунгах хугацаа болсон байх болно, цаашлаад энэ нь ХөОГ-г сунгах нөхцөл болно. Энэ нь 2010 оны ТЭЗҮ дээр үндэслэсэн таамаглалаар “хөрөнгө оруулалтын анхны ашиг” (хамгийн багадаа буцаан нөхөх байдлаар) өгч эхэлсний дөнгөж дараахан тохиохоор байна. Энэ нь эрх олгогдсон хэлэлцээрийн үндсэн дээр хүрсэн үр дүн буюу харилцан тохиролцоо байсан гэдэг нь илүү чухал юм.

Хэрвээ хөрөнгө оруулагчид нь оруулсан хөрөнгөө буцаан нөхөөд зогсохгүй өөрсдийн оруулсан хөрөнгө оруулалтдаа ашиг (ямар нэгэн хэмжээгээр ашиг) хүртэх эрхтэй байсан гэж үзвэл 2041 он Монгол Улсын төрд илүү таатай юм гэж Хөрөнгө оруулагч Айвенхоу Майнз Монголия Инк. буюу Оюу толгой компанийн удирдлага ийнхүү байр сууриа илэрхийлжээ. Оюу толгой компанийн Гүйцэтгэх захирал асан Армандо Торресын илэрхийлсэн байр сууриас харахад Оюу толгой ордын баялгаас монголчууд хувь хүртэх эсэх нь Оюу толгой ХХК болон Рио Тинтод чухал бус, харин бид эхлээд төсөлд оруулсан хөрөнгөө нөхөж, бас ашиг хүртэх ёстой, үүний дараа юм үлдвэл монголчуудад амсуулна гэсэнтэй утга нэг байна. Яг ийм утга бүхий томъёолол бүхий заалтыг Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний 15.1-15.2 дугаар зүйлүүдэд тусгасан байдаг.

Оюу толгой компанийн баримталж буй зарчим, байр суурь, тэдний хийсэн тооцоолол 2041 он хүртэл Оюу толгой төслөөс Монголын тал орлогын албан татвар, ногдол ашиг хүртэх тухай мөрөөдөөд хэрэггүй гэж ойлгогдохоор байна.

Оюу толгой ордын нөөц, баялаг дахь Монголын төрийн эзэмшлийн хэмжээг 50 хувиас доошгүй нэмэгдүүлэх асуудалд мэдэн будилж, хөрөнгө оруулалтыг нөхөх хугацааны талаарх ойлголтыг гажуудуулан тайлбарласан байна. Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтыг нөхөх хугацааг ТЭЗҮ-д тооцож тогтоосон байхад бодит баримтаас зайлсхийжээ. Хэрэв Оюу толгой төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалт 30 жилийн дараа нөхөгдөж, гэрээний талууд, үүний дотор Засгийни газар орлогын албан татвар, ногдол ашиг авах эсэх нь тодорхойгүй байсан юм бол ийм ашиггүй төслийг яагаад хэрэгжүүлсэн бэ гэсэн асуулт тавигдах ёстой. Хэн ч байсан өөрийн хөрөнгө санхүүгээ 30 жилийн хугацаанд царцаахыг хүсэхгүй, Хөрөнгө оруулагч (Оюу толгой компани) ийм ямар ч утга учиргүй, үндэслэлгүй тайлбар хийсэн байна. Рио Тинто ХөОГ байгуулахаас өмнөх үеийн Оюу толгой ордын хайгуулын үе шатад зарцуулсан хөрөнгөд суурилсан үнэн худал нь үл мэдэгдэх хэдэн зуун саяас тэрбум тэрбумаар тооцогдох зээл, санхүүжилтийн төрөл бүрийн хэлбэр, арга замаар өөртөө асар их хэмжээний ёс бус хожоо гарган ашиг орлого олж, хөрөнгө оруулалт нэрээр халхавчлан төсөлд өгсөн хүү өндөр, хүнд нөхцөлтэй зээлээ хэд дахин өсгөж аль эрт буцааж авсан байх магадлалтай.

Оюу толгой ХХК бол үнэн хэрэгтээ Рио Тинто компаниас өгсөн чиглэл, үүрэг даалгаврыг ёсчлон биелүүлж, зөвхөн тэдний төлөө үйл ажиллагаа эрхэлдэг Монгол дахь салбар нэгж болох нь энэ компанийн өнгөрсөн хугацааны үйл ажиллагаа нотлон харуулж байна. Гэрээ ёсоор бол Монгол Улстай хамтран эзэмшихээр байгуулсан компани билээ. 

Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг  зорилго,  зарчмыг  баримтлан  Оюу  толгой  ордыг ашиглах ТЭЗҮ2010-д зах зээл дээр тонн зэс 4320 ам.доллар, унц алт 875 ам.доллар, унц мөнгө 10.50 ам.доллар байх үнийн түвшинд төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг 4.7-5 жилд нөхөхөөр тооцсон нь Оюу толгой компанийн удирдлагын байр суурь, тайлбараар бол буруу, үндэслэлгүй байсан гэж үзэх үү?. Тэгвэл ОТХХК орд ашиглах ТЭЗҮ-ийг Канадын АМЕC, AUSENCO, SGS Lakefield Research Limited, SRK Consulting Ink., Австралийн GRD Мinproc Limited, Америкийн McIntosh Engineering Inc. зэрэг мэргэжлийн компаниар гүйцэтгүүлсэн байна. ТЭЗҮ-ийн тооцооллыг Оюу толгой ордын ашиглалтын 65 жилийн хугацааг хамааруулан хийсэн байна. Ингэж ТЭЗҮ-ийг хэдэн арван жилээр боловсруулах шаардлага байгаагүй, энэ нь Хөрөнгө оруулагч өөртөө ашигтай нөхцөл байдал бүрдүүлэх зорилгоор төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч Монголын талын түншийнхээ сэтгэл зүй дээр тоглолт хийж, ийм нэгэн арга зам сонгосон байна. Оюу толгой төслийн бүрэлдэхүүнд баригдах ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр, хаягдал хадгалах байгууламж, дулааны уурын зуух ( Цахилгаан станц барих ёстой), уурхай дээрх цахилгааны болон холбооны дэд бүтцүүдийг 2012 оны 4-р улиралд ашиглалтад оруулсны зэрэгцээ далд уурхайн хэвтээ малталтыг 15.7 км нэвтэрч, босоо ам-№ 1-ийн үйл ажиллагааг эхлүүлсэн байна.

Төслийн бүтээн байгуулалтын эхний үе шатаас хоёрдугаар шатад үргэлжлүүлэн гүйцэтгэх далд уурхайн хэвтээ ба налуу малталт, уулын бусад ажлын нэвтрэлтийн болон босоо ам №2-ыг барьж байгуулах зэрэг ажил хэвийн үргэлжилж байжээ. Гэтэл Далд уурхайн агааржуулалтын асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор босоо ам №1-ийн дэргэдэх 1300 метр гүнтэй цооногийн амсрыг ёроолоос дээш 6.7 м диаметртэй өргөтгөх явцад 40 метрийн түвшинд цооногт нуралт болж, түүнийг зогсоохын тулд урт удаан хугацаанд хөрөнгө хүч зарцуулж ажилласан боловч нуралтыг давж гарч чадаагүйн улмаас арга буюу цооногийг өргөтгөх ажлыг зогсоож хаасан байна. Ийнхүү далд уурхайн хамгийн чухал асуудал болох агааржуулалтын хэсгийг шийдвэрлэх зорилгоор 1300 метр гүнтэй 3 цооног өрөмдөж, тэдгээрийн амсрыг 6.7-11м диаметртэй өргөтгөж, агааржулалтын зориулалтаар ашиглахаар төлөвлөн тооцож байсан ажил бүтэлгүйтсэн учраас далд уурхайн бүтээн байгуулалтын хоёрдугаар шатны бүх ажлыг бүрэн зогсоох шийдвэрийг Рио Тинто компани 2013 оны 8 дугаар сард гаргасан байдаг. 

Яг энэ үеэр Рио Тинто компанийн Гүйцэтгэх захирал асан Сэм Уолш: “Бид далд уурхайн II шатны ажлыг сэргээж үргэлжлүүлэх талаар их яарахгүй байгаа” гэж мэдэгдэж байсан нь анхаарал татдаг. Дээр дурдсан нөхцөл байдлаас шалтгаалан гурван босоо ам(№3, №4, №5)-ыг зайлшгүй нэмж барих болсон байна. Далд уурхайн II шатны ажлыг зогсоох талаар Монголын Засгийн газартай хэлэлцэж тохиролцсон эсэх нь тодорхойгүй бөгөөд болсон явдал, бодит мэдээллийг нууцалсан байх магадлалтай.

Монголын Засгийн газар тухайн үед Рио Тинто компани далд уурхайн II шатны ажлыг учир битүүлэг гэнэт зогсоосон явдлыг анхааран авч үзэлгүй хайхрамжгүй хандсан явдал өнөөдрийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх үнэн худал нь үлмэдэгдэх маргаантай асуудлын эхлэл тавигдсан юм.

Дээр дурдсан Далд уурхайн II шатны ажлын доголдол саатлаас шалтгаалсан Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын олон сарын хоцрогдлын сөрөг үр дагавар болон их хэмжээний үргүй зардал зэрэг бүх хохирлыг Рио Тинто бүрэн хариуцах ёстой юм. Ийм бодитой, ноцтой асуудал олон жил үргэлжилсээр байхад улсын сан хөмрөгийн эзэн Сангийн яам, Татварын ерөнхий газар болон техник, технологитой холбогдсон асуудлыг хариуцаж удирдан зохион байгуулах үүрэгтэй УУХҮЯ, АМГТГ, Эрдэнэс Монгол компани, Эрдэнэс Оюу толгой компани үүнд онцгой анхаарч тодорхой бодитой арга хэмжээ авч ажиллах ёстой байтал энэ чухал асуудалд хайхрамжгүй хандаж байгаагаас Рио Тинто, Оюу толгой, Туркойс Хилл компаниуд Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалттай холбогдсон үйл ажиллагааны алдаа дутагдал, их хэмжээний үргүй зардлыг нуун дарагдуулж, өөрсдөдөө ашигтай нөхцөл байдал бий болгосоор байна. Энэ сөрөг үр дагавар бүхий бодит байдалд үндэслэн Монголын Засгийн газар Хөрөнгө оруулагч болон Рио Тинто компаниас Оюу толгой төслийн хэрэгжилтийн явцад алдагдсан их хэмжээний хохиролд зориулж нөхөн төлбөр авах хууль эрх зүйн үндэстэй юм.

Энэ тухай Рио Тинто компанийн Гүйцэтгэх захирал Якоб Стаушолм Засгийн газрын Ерөнхий сайдад 2021.12.13-ны өдөр илгээсэн захидлын гуравдугаарт: ”Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтэд Засгийн газар өөрөө хөндлөнгийн аудит оруулах, тэрхүү дүгнэлтээр Монголын газар нутаг дээр зарцуулаагүй нөхцөл байдал үүсэх юм бол хариуцаж төлөхөд бэлэн байна” гэж тодорхой дурдсан байна.

Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын хоёрдугаар үе шат болох Далд уурхайг барьж байгуулах ажилд гарсан ноцтой саатал хоцрогдол нь төсөл гардан гүйцэтгэгч Рио Тинто компанийн удирдлагын зохион байгуулалт, техник технологитой холбогдсон инженерийн шийдэл болон Шивээ толгой(Хойд Хюго)-н I давхарын нөөцийг олборлож ашиглах түвшинд бэлэн болгоогүйгээс шалтгаалсан байдал ажиглагддаг нэг талаас, нөгөө талаас Монголын Засгийн газар Хөрөнгө оруулагчтай гэрээ байгуулаад төслийн хэрэгжилтэд тавих хяналт, үүрэг хариуцлагаа умартсан явдалтай холбоотой гэж үзэхээр байна.

Зөвхөн цорын ганцхан үүрэг хариуцлага хүлээж буй бүхэл бүтэн Эрдэнэс Оюу толгой компани тун хариуцлагагүй ажилласан, өнгөрсөн 13 жилийн хугацаанд компанийн Гүйцэтгэх захирал 7 удаа солигдож, энэ албан тушаалд уул уурхай, геологийн мэргэжлийн хүнийг ганц удаа ч томилж ажиллуулаагүй нь Оюу толгой төслийн хэрэгжилтэд ихээхэн хор уршиг дагуулав.

Төслийн бүтээн байгуулалтын явцад ийм олон хүнтэй компани байгуулах хэрэгцээ шаардлага огтхон ч байгаагүй, үүний оронд хийх ажлаа мэддэг уул уурхайн, геологийн, эдийн засгийн цөөхөн хэдэн мэргэжилтэн байхад л хангалттай. Одоо Эрдэнэс Оюу толгой компанийнхан Улаанбаатарт “МОННИС” цамхагт тухлан сууцгааж байна. Зүй нь Улаанбаатарт тухлан суух бус төслийн жинхэнэ обьект Ханбогд сумын нутагт орших Оюу толгой уурхайн ажлын байранд байнга ажиллах ёстой байв. Ингэж ажилласан бол Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын хэрэгжилтийн явцад гарсан алдаа эндэгдлийн талаар үндэслэл бүхий нотолгоотой бүрэн мэдээлэл, ойлголттой байхсан билээ. Тухайлбал, Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын эхний шатны болон II шатны хөрөнгө оруулалтын олон тэрбум ам.долларын хэтрэлт хийгээд Далд уурхайн хоёрдугаар шатны ажлын саатал доголдолтой холбоотой асуудал, ОТ ХХК-ийн үйл ажиллагааны 4.6 тэрбум гаруй ам.долларын алдагдал, Туркойс Хилл компанийн их хэмжээний долларын ашиг, ногдол ашгийн хуваарилалт зэрэг ээдрээтэй нэн чухал олон асуудлын талаар гарц, шийдлийг олж, тэдгээрийг цэгцлэж шийдвэрлэх боломжтой байсан юм.   

Нэгэн зүйл. Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх асуудал бодитой юу? 

Засгийн газар болон Хөрөнгө оруулагч хэмээх АММИ(ОТХХК), Рио Тинто компанийн хооронд далд уурхайн бүтээн байгуулалтын хоёрдугаар шатны ажлыг үргэлжлүүлэхтэй холбогдсон хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх маргаан гарч багагүй хугацаа өнгөрсөн боловч өнөөг хүртэл энэ асуудлыг талууд эцэслэн шийдвэрлэж чадаагүй байна. Хэрэг дээрээ АММИ(ОТХХК), Рио Тинто компани Монголын талын эрх бүхий байгууллагын үйл ажиллагааны алдааг ашиглаж, хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх маргаантай асуудлыг гаргаж ирсэн байдаг. Хөрөнгө оруулалт олон тэрбум ам.доллароор хэтэрсэн гэх асуудал зөвхөн далд уурхайн бүтээн байгуулалттай холбоотой төдийгүй төслийн эхний шатны бүтээн байгуулалттай ч бас холбоотой юм.

Төслийн эхний үе шатад ашиглалтад оруулсан обьектуудын хөрөнгө оруулалт ТЭЗҮ-д тусгагдсан хэмжээнээс ойролцоогоор 3.8 дахин, мөн далд уурхайн бүтээн байгуулалт бүрэн дуусаагүй байхад хөрөнгө оруулалт нь урьдчилсан байдлаар 5.7 дахин тус тус хэтэрсэн байдалтай байна.

Төслийн бүтээн байгуулалтын эхний шатад ХөОГ болон ТЭЗҮ-д тусгаж тохиролцсон хөрөнгө оруулалт хэд дахин хэтэрсэн байхад түүнийг хөндөхгүйгээр АММИ(ОТХХК), Рио Тинто зөвхөн далд уурхайн 2-р шатны хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчийг авч үзсэн нь анхаарал татаж байна. Оюу толгой төслийн эхний шатны хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх асуудлын талаарх эдгээр компанийн мэдэн будилсан явдлыг манай Засгийн газрын хариуцлагатай албан тушаалтан илт дэмжиж хамгаалсан байр суурь илэрхиййлж хэвлэл мэдээлэлд ярилцлага өгч байсан нь бас л тэдэнд ашигтай байв. Оюу толгойн орд ашиглах 2010 оны ТЭЗҮ-д тооцож тогтоосон хөрөнгө оруулалтыг Оюу толгой компанийн санхүүгийн тайланд тусгагдсан хөрөнгө оруулалтын дүнтэй харьцуулан үзвэл дараах байдалтай байна.

(Тэрбум ам.доллар, өссөн дүнгээр)

Эндээс харахад гэрээнд оролцогч талуудын ХөОГ болон ТЭЗҮ2010-д тооцож тохиролцсон Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалт байнга хэтэрч байжээ. ХөОГ, ХНГ-ний монголын талд хор хохирол учруулахуйц алдаатай зүйл заалтуудыг зайлшгүй засаж залруулах шаардлагатай байгааг, Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалт хэрэгжиж эхлээд дөнгөж хоёрхон жилийн дотор төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 1.8 дахин хэтэрсэн, ТЭЗҮ-ийг баримталж ажиллаагүй зэрэг ноцтой асуудлыг Сангийн яам, Татварын өрөнхий газар, УУХҮЯ, АМГТГ, Эрдэнэс Оюу толгой компани, Эрдэнэс Монгол компани хэрхэн анхаарч ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн нь тодорхойгүй байна. Зүй ёсоор бол хэлэлцэн тохиролцогч этгээдүүдийн байгуулсан гэрээний нөхцөл болон орд ашиглах ТЭЗҮ-д тусгагдсан тоо чанарын үзүүлэлтийн хэмжээ хүрээнд заасны дагуу бүх обьектын ажил бүрэн хэрэгжиж, талууд үүрэг хариуцлагаа сахиж биелүүлэх ёстой юм. Рио Тинто, Оюу толгой компани Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэх явцад Монголын талын гаргасан алдааг ашиглаж, талуудын 2010 онд тохиролцсон ТЭЗҮ-д тусгагдсан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор завсрын нэмэлт ТЭЗҮ боловсруулж, түүнийг манай эрх бүхий байгууллагуудад танилцуулж, баталгаажуулах оролдлого хийж байна. Энэ нь тогтсон дүрэм журам, зарчимд нийцэхгүй байхад Сангийн яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам Рио Тинто, Оюу толгой компанийн нэг талын, чухамдаа тэдний эрх ашгийг гүйцэлдүүлэх гэсэн саналыг дэмжсээр байна. Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалт бүрэн хэмжээгээр хэрэгжиж, төсөл дуусгавар болох хугацаанд гэрээнд оролцогч талуудын хэлэлцэн тохиролцож баталгаажуулсан 2010 оны ТЭЗҮ-ийг мөрдөж ажиллах ёстой.

Хөрөнгө оруулагч хэмээх АММИ(ОТХХК), Рио Тинто компанийн зориуд сөхөж гаргаж ирсэн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх олон тэрбум ам.доллар(арав гаруй)-ын асуудал нь зөвхөн цаасан дээр л бичээстэй болохоос энэ хэтрэлт бодитой юу, үгүй юү гэдгийг иж бүрэн шалгаж, нотолсон баримт материал гэрээнд оролцогч талуудын алинд ч байхгүй байна.

Төслийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчийг үндэслэлтэй юү, үгүй юү гэдгийг харьцуулан судалж нотлоход зайлшгүй ашиглах ёстой хамгаас чухал үндсэн баримт материал болох Оюу толгой уурхай дээр барьж байгуулах обьект тус бүрийн Техникийн ажлын зураг, төсвийг Рио Тинто, Оюу толгой ХХК өнөөг хүртэл Монголын талд өгөөгүй нь ноцтой асуудал мөн. Нөхцөл байдал ийм байхад гэрээнд оролцогч талуудын тохиролцсон хөрөнгө оруулалтын хэмжээг 1.9-7.3 дахин хэтрүүлсэн гэх тоо дүнг итгэж үнэмшихэд эргэлзээтэй, хардлага сэрдлэг төрүүлж байгаа юм. Канад, Австрали, Америкийн мэргэжлийн компаниуд боловсруулсан Оюу толгойн бүлэг ордыг ашиглах ТЭЗҮ(2010)-д хөрөнгө оруулалт, үр ашгийн тооцоог 1.9-7.3 дахин алдаатай тооцсон гэхэд эрүүл саруул ухаантай хэн ч үнэмшихгүй.

Орчин үеийн дээд зэргийн нарийвчлалтай программаар байж болох бүх хувилбараар энэ ТЭЗҮ(2010)-ийг шинжлэн судалж үзлээ гэхэд хэд дахин алдаатай тооцжээ гэж нотлохгүй нь ойлгомжтой.

Хэрэв Рио Тинто болон Оюу толгой ХХК нягтлан бодох бүртгэлийн анхан шатны баримт материал болон аудитаар бүрэн нотлогдоогүй Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх олон тэрбум ам.долларын дүнг зөвтгөхийг оролдох аваас ТЭЗҮ(2010)-ийг үндсээр нь үгүйсгэж, Рио Тинто, ОТ ХХК хуурамч баримт бичиг бүрдүүлж, Монголын Засгийн газрыг үндэслэл, нотолгоогүй бодит бус мэдээллээр төөрөгдүүлэх замаар өөрийн зорилгоо биелүүлжээ гэж үзэх үндэстэй болох юм. ТЭЗҮ-ийг Монголын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл (МЭБМЗ)-ийн хурлаар 2010 оны 3 дугаар сарын 25-ны өдөр хэлэлцэх явцад ХөОГ-ний 9.5 дугаар зүйлийг үндэс болгон протоколд төслийн нийт хөрөнгө оруулалтыг 4.4 тэрбум ам.доллар гэж бататган заасан байдаг. ХөОГ-ний 9.5 дугаар зүйлд: “Хөрөнгө оруулагч нь энэхүү Гэрээний 3.6-д заасан Техник, эдийн засгийн үндэслэлд тусгасан ойролцоогоор 4 тэрбум долларын нэмэлт хөрөнгө оруулалтыг Оюу толгой төсөлд хийхээр төлөвлөж байна. Тооцоолсон эхний хөрөнгө оруулалтыг 5 /тав/ жилийн хугацаанд хийх бөгөөд хөрөнгө оруулалтын зардлын энэ хуваарийг Техник, эдийн засгийн үндэслэлд тусгана.” гэж заасан байна. Ашиглалтад 2012 оны 4 дүгээр улиралд оруулсан обьектуудыг зураг, төсөвгүй бариагүй нь ойлгомжтой. Гэтэл уг обьектууд ашиглалтад ороод арав гаруй жил өнгөрөхөд зураг, төсвийг Монголын талд өгөөгүй байхад энэ нэн чухал баримт материалгүйгээр Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчид хяналт шалгалтыг бодитой хийх боломжгүй.

ОТ ХХК энэ баримт материалыг ил болговол Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх олон тэрбум ам.долларын зээл, санхүүгийн будлиан илчлэгдэх учраас түүнийг зориуд нуун далдалж байгаа юм.

Монголын талд энэ Техникийн ажлын зураг, төсөв зэрэг баримт материалыг өгөх үүрэгтэйг ХөОГ-ний 15.31 дүгээр зүйлд заасан байдаг. Рио Тинто, Туркойс Хилл, Оюу толгой ХХК Далд уурхайн хоёрдугаар шатны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Далд уурхайн Техник эдийн засгийн үндэслэл(ТЭЗҮ2015 Х1, Х2) гэх баримт материал боловсруулж, түүнийг батлуулахаар 2015 онд УУХҮЯ-д өгсөн байна. Энэ баримт материалд шүүлт хийх Шинжээчдийн багийг 14 хүний бүрэлдэхүүн(намайг оролцуулсан)-тэй байгуулж, түүнд санал дүгнэлт гаргуулж, Монголын Эрдэс бөялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн хурлаар 2015 оны 7 дугаар сард хэлэлцэж протокол гаргасан. Уг баримт материалыг Монголын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл баталгаажуулснаар олон тэрбум ам.долларын дүнтэй хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх будлианыг улам ноцтой байдалд хүргэсэн юм.

Рио Тинто, ОТ ХХК зээл санхүүгийн энэ будлианаа Далд уурхайн ТЭЗҮ2015(Х-1, Х-2) гэсэн баримт материал болон Дубайн гэрээгээр хэрэгжүүлсэн. Засгийн газар, Эрдэнэс Монгол компани, Эрдэнэс Оюу толгой компанийн дээд удирдлагууд мэргэжлийн шинжээчдийн нэгдсэн дүгнэлт бүрэн эцэслэн гараагүй байхад 2015 оны тавдугаар сард Дубайд Рио Тинто, Туркойс Хилл, ОТ ХХК-тай Далд уурхайн бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн төлөвлөгөө(ДУББСТ) буюу Дубайн гэх гэрээ байгуулж, Рио Тинто, Оюу толгой компанид 6.8 тэрбум ам.долларын зээл авахыг зөвшөөрч ноцтой алдаа гаргасан. Шинжээчдийн багийн гишүүний хувиар Далд уурхайн ТЭЗҮ2015(Х-1, Х-2) гэсэн баримт материалыг хэлэлцсэн эхний өдрийн нэгдсэн хуралдаан дээр Рио Тинто, ОТ ХХК-ийн төслийн багийнхантай, мөн Монголын Эрдэс бөялгийн мэргэжлийн зөвлөл уг асуудлыг хэлэлцэх үед далд уурхайн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлага байхгүй талаар санал гаргаж, үндэслэлээ тайлбарласан боловч зөвлөлийн эрх мэдэлтэй гишүүд, хурал даргалагч анхааралдаа огтхон ч аваагүй юм. Рио Тинто, ОТ ХХК-ийн төслийн багийнхантай ТЭЗҮ-ийг шүүн хэлэлцэх явцад манай бусад 13 шинжээч миний саналыг бас дэмжээгүйгээр барахгүй шинжээчдийн багийн ахлагч дургүйцлээ илэрхийлж, таагүй хандлага гаргаж байв.

Шинжээчдийн багт Сангийн яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам. Ашигт малтмал, газрын тосны газар, Эрдэнэс Оюу толгой компани зэрэг төр засгийн эрх бүхий байгууллагын албан тушаалтнууд ажиллаж байсан юм.

Энэ олон тэрбум ам.долларын асуудалд Сангийн яам, УУХҮЯ, АМГТГ, Эрдэнэс Оюу толгой компанийн төлөөлөл хайхрамжгүй хандаж байгааг хараад гайхширал төрж байсан билээ. Оюу толгой төслийн батлагдсан хөрөнгө оруулалтыг 5.8 тэрбум ам.доллароор нэмэгдүүлэх талаар Монголын Засгийн газарт Рио Тинто компанийн тавьсан саналыг хүлээж авах эдийн засаг, хууль эрх зүйн үндэслэл байгаагүй юм. Хэрвээ хууль тогтоомж, ХөОГ болон ХНГ-ний зүйл заалтуудыг зөрчиж алдаатай, сөрөг үр дагавар дагуулсан баримт материалыг батлахгүй эзэд нь буцаачихсан бол өнөөдөр зөвхөн ХөОГ болон ХНГ-ний Монголын талд хор хохиролтой зүйл, заалттай холбогдсон асуудлыг Хөрөнгө оруулагч хэмээх АММИ(ОТХХК) болон Рио Тинто компанитай хэлэлцэж шийдвэрлэх байсан. Гэтэл одоо Оюу толгой төсөлтэй холбогдсон маргааныг улам бүр ноцтой байдалд хүргэж, зайлшгүй шийдвэрлэвэл зохих олон асуудал нээлттэй байна. Рио-Тинто, Оюу толгой компаниуд манай төрийн захиргааны байгууллагуудын алдааг ашиглаж, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчиж байна.

Тухайлбал 2010 онд Оюу толгойн бүлэг орд ашиглах ТЭЗҮ2010-ыг засвартайгаар хүлээн авсан, ТЭЗҮ2015(Х-1, Х-2)-ыг хянасан нэр хэмээж, хүлээн авч МЭБМЗ баталгаажуулсан нь ноцтой алдаа болсон юм.      

Засгийн газар дэмжиж Оюу толгой компанийн ТУЗ-ийн сонгосон хөндлөнгийн шинжээчийн баг нэртэй гадаадынхан зөвхөн далд уурхайн II шатны хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчийг хянаж тодруулсан гэх боловч үр дүн нь ихээхэн эргэлзээтэй. Зүй нь хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх асуудлыг Монголын талын эрх бүхий холбогдох байгууллагын оролцоотойгоор Оюу толгой төслийн нэг ба хоёрдугаар шатны бүтээн байгуулалтыг хамааруулан авч үзэх ёстой байв. Монголын Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчийг гадаадын этгээдийн оролцоогүйгээр өөрсдөө нягтлан шалгаж, үнэн худлын алин болохыг тооцон тогтоох бүрэн боломжтой. Энэ асуудал бол хүний оюун ухаанаас давсан нарийн төвөгтэй танигдашгүй хүнд хэцүү зүйл огтхон ч биш билээ. Одоо цаасан дээрх олон тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэгчид аудит хийж, үнэн худлын алин болохыг магадлан шалгаж тогтоох үүрэг Монголын Засгийн газарт ногдож байгаа юм. Засгийн газар сүүлийн жилүүдэд Рио Тинто компанитай Оюу толгой төслийн маргаантай асуудлуудаар хэлэлцээ хийж байгаа мэдээ байдаг. Гэвч энэ хэлэлцээний явц, чухам ямар асуудал хэлэлцэж байгаа талаар олон нийтэд тодорхой мэдээлэл бараг байхгүй. Энэ асуудал нууцын зэрэглэлд холбогдолгүй, хамаарахгүй баймаар харагддаг. Оюу толгой төслийн хэрэгжилтийн явц, хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэх маргаан хийгээд гэрээ байгуулах үе шатад гаргасан алдаа дутагдалтай холбоотой зэрэг олон асуудлыг хэлэлцэх учиртай гэж таамаглаж байна. Уг чанартаа Оюу толгой төслийн хэрэгжилт болон ОТ ХХК-ийн үйлдвэрлэл, аж ахуйн үйл ажиллагаатай холбогдсон олон асуудал далд, явцуу хүрээнд яригдаад удаж байгаа юм. Монголчууд эх орныхоо байгалийн баялгийн жинхэнэ эзэн юм бол хэрхэвч ийм байж болохгүй, Оюу толгой төслийн хэрэгжилттэй холбогдсон бүх асуудал ил тод байх ёстой.

Үе үеийн Засгийн газар Оюу толгой төсөл, түүнийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон асуудлаар алдаа гаргаж, түүнийг засаж залруулах гэж төр засаг удаа дараа шийдвэр гаргасаар байгаа боловч дорвитой алхам хийж, энэ төслийг тойрсон маргааныг эцэслэн шийдвэрлэж бас л чадахгүй байна. 

Оюу толгой төсөлд оруулсан нийт хөрөнгө оруулалтын Монголын талын 34.0 хувьд ногдох өр, зээл одоогийн байдлаар (нийлмэл хүүгийн хамт) 2.3 тэрбум орчим ам.доллар гэж Х.Нямбаатар (2021.8.31) хэллээ. Тэгвэл 66.0 хувийг эзэмшигч Рио Тинто (33.5%), Туркойс Хилл (32.5%) компаниуд Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтад өнөөг хүртэл хөрөнгө оруулалтад хэд хичнээн ам.доллар оруулсныг бас олон нтйтэд мэдээлэх ёстой биздээ. Зөвхөн монголын талын төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг зарлаад хөрөнгө оруулагч(АММИ буюу ОТХХК)-ийн талынх нууцлагдмал байгаа нь ямар учиртай юм. Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтад өнгөрсөн хугацаанд оруулсан нийт хөрөнгө оруулалтын дүн мэдээ аудитаар баталгаажуулсан бодит хэмжээ байх ёстой. Гэрээнд оролцогч талууд эрх зүйн чадамжтай ХөОГ, ХНГ, ТЭЗҮ2010 баримт бичгийн хэрэгжилтийг дүгнэж, алдаа оноогоо тодорхойлж тохиролцох, үүний үндсэн дээр хөрөнгө оруулагч талын эрх ашиг давамгайлсан байдлаар байгуулагдсан гэрээнүүдийн холбогдох зүйл заалтуудыг талуудад харилцан эрх тэгш, үр ашигтай байх зарчим, нөхцөлийг хангахуйцаар өөрчлөн сайжруулах ёстой юм.

Өнөөгийн Засгийн газрын хэлэлцээ хийж буй явцыг ажиглахад нөгөө л урьдын Хөрөнгө оруулагч талын эрх ашиг давамгайлсан нөхцөл байдал давтагдах шинжтэй.

Рио Тинто, ОТ ХХК-тай хэлэлцээ хийж байгаа Засгийн газрын Ажлын хэсгийн зарим мэдээллээс харахад Оюу толгой төсөлтэй холбогдсон шийдвэрлэвэл зохих үндсэн асуудлаас зайлсхийж, зөвхөн ОТ ХХК-ийн татварын маргаанд анхаарч буй нь харагддаг. Татварын хэдэн тэрбум төгрөгийн маргааныг, шалгаж нягтлаагүй үнэн худал нь үлмэдэгдэх олон тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын хэтрэлт гэдэгтэй дүйцүүлж үзэх нь утгагүй асуудал мөн.

Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах урьдал нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор Засгийн газарт 2009 онд хоёр удаа 150.0 болон 250.0 сая долларын зээл богино хугацаатай олгосон туршлага нөгөө талд байдаг. Рио Тинто одоо урьдын нэгэн адил янз бүрийн арга зам хэрэглэх төлөвтэй.

Тухайлбал, Рио Тинто Засгийн газарт илгээсэн захидалдаа нэг удаа 350 сая ам.долларыг улсын төсөвт төлөх боломжтойг онцолсноос гадна Оюу толгой ордын нөөц, баялаг дахь Засгийн газрын эзэмшлийн 34 хувийг цаашид хэрхэх талаар бидэнтэй зөвлөж болно гэсэн санааг илэрхийлсэн нь танай эзэмшлийг бид авах сонирхолтой гэдгээ дурджээ гэж ойлгогдож байна. Энэ бол манайхны хэрд тохируулж янз үзэж байгаа хэрэг. Өнөөгийн Засгийн газар Оюу толгой төсөлтэй холбогдсон урьдах Засгийн газруудын алдааг бүү үргэлжлүүлээсэй билээ.

Монгол Улсыг монголчууд бид өөрсдөө л хөгжүүлнэ, гадаадаас хэн ч ирээд хөгжүүлэхгүй, биднийг хэн ч өмөөрч хамгаалахгүй, бид л өөрсдийгөө өмөөрч хамгаална. Энэ бол маргашгүй бодит үнэн.

Харин гадаадын хөрөнгө оруулагчийн бодитой дэмжлэгийг зөв чиглэлд, оновчтой, ухаалаг авах нь чухал. Өнөөгийнх шиг зээл зуучлагч, мөнгө хүүлэгчид хөтлөгдөж, элдэв арга мэхэнд нь орж байгалийн баялгаа үнэгүйдүүлэн тавьж туугаад байж хэрхэвч болохгүй. Аль ч улсын бизнесмен олз ашиг олох гэж цаг ямагт зах зээл эрж хайж, судалж байдаг, бид ч мөн нэгэн адил олз ашгийн төлөө л явна шүү дээ. Энэ бол дэлхий нийтийн жишиг. Рио Тинто, Оюу толгой компани монголын талын алдаан дээр дөрөөлөн тоглолт хийж, тэд өөрсдөдөө ашигтай удаа дараагийн алхмуудаа Оюу толгой төсөлд хэрэгжүүлсээр байгаагийн уршгаар Монгол Улс, монголын ард түмэн Оюу толгой гэдэг гайхамшигтай ордын зэс, алт, мөнгөний нөөц, баялгийн үр шимээс хүртэх итгэл найдвар улам бүр алсарсаар байна.  

Монгол Улсын Гавьяат эдийн засагч Т.Балжинням