2025 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн төрийн байгууллагууд албан хэргийг хос бичгээр хөтлөхөөр хуульчилсантай холбогдуулж Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн Ажлын албаны дарга Н.Нарангэрэлтэй ярилцлаа.
-Төрийн байгууллагууд албан хэргийг хос бичгээр хөтлөхөөр хуульчилсан. Яам, агентлагийн түвшинд бэлтгэл ажлыг хэрхэн явуулах үүрэг хүлээсэн бэ?
-Монгол хэлний тухай хуульд “Үндэсний бичгийн хөтөлбөрийг үе шаттай хэрэгжүүлж, зохих бэлтгэл хангасны үндсэн дээр төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага албан хэргээ кирилл болон үндэсний хос бичгээр хөтлөн явуулна” гэж заасан. Тус хууль хэрэгжиж эхэлсэн цагаасаа хойш яам, агентлаг, бусад холбогдох газруудтай хамтран манай байгууллага зохих сургалтыг явуулж байна.
21 аймаг, 330 суманд Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн орон тооны бус салбар зөвлөл ажиллах боллоо.
Ингэснээр бүх аймагт үндэсний бичгийн хэрэглээ нэмэгдэж, хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн. Яамдад хэлний бодлогын салбар зөвлөлийг байгуулсан бөгөөд голдуу салбарын нэр томьёог хэлэлцэн шийдвэрлэж ирсэн. Цаашид хаана хаанаа бодлогын түвшинд улам нягт хамтран ажиллаж, монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх шаардлага бий юу гэвэл бий.
-Төрийн байгууллагуудын ажилтан, албан хаагчдын дунд үндэсний бичиг үсэгт тайлагдсан байдал ямар түвшинд байна вэ? Энэ талын судалгаа явуулсан удаа байна уу?
-Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл, Үндэсний статистикийн хороо хамтран 160 мянга орчим төрийн албан хаагчаас монгол бичгийн мэдлэг тодорхойлох судалгааг 4-5 сард авч дуусгалаа. Судалгаанд оролцсон нийт алба хаагчдын 53.3 хувь нь монгол бичгээр төрийн хэргийг хөтлөн явуулахад бэлэн гэж хариулсан. 1991-1994 онд монгол бичгээр анхлан хичээллэсэн сурагчид одоо төрийн албанд ид ажиллаж байгаа нь судалгаанд нөлөөлсөн. Үүнд 40 мянга орчим хүнийг хамруулан ойлгож болно. Иймд тус судалгааг бид ханатай гарч гэж дүгнэж буй. Товчдоо бол, судалгаанд оролцсон нийт иргэдийн 5.2 хувь нь маш сайн мэддэг, 13.5 хувь нь сайн мэддэг, 28.7 хувь нь дунд зэрэг мэддэг, 25.5 хувь нь бага зэрэг мэддэг, 27.2 хувь нь огт мэддэггүй гэж хариулсан. Тиймээс бага зэрэг болон огт мэддэггүй гэж хариулсан иргэдэд зориулж 9 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн байгууллагаар нь ангилан сургалтад хамруулахаар болсон.
-Албан хэргийг хос бичгээр хөтөлнө гэхээр бичиг хэргийн ажилтнуудад ирэх ачаалал, тэдэнд тавигдах ажлын байрны шаардлага нэлээн өндөрсөх нь гэж ойлгох уу?
-Төрийн бүх шатны албан хаагчид одооноос эхлэн үндэсний монгол бичгээ сайн сурах хэрэгтэй. Учир нь монголчуудын 1000 гаруй жилийн түүх энэ бичгээр дурайтал бичигдэн, өнөөгийн бидэнд өвлөгдөн ирсэн юм. Бид Төрийн албаны зөвлөлтэй хамтран 2016 оноос хойш төрийн албанд анх орох гэж байгаа иргэдээс Монгол хэлний тухай хуулийн дагуу шалгалт авч эхэлсэн. Энэхүү шалгалтын асуултын 1/4 нь үндэсний монгол бичгийн мэдлэгийг шалгахад чиглэсэн асуулт юм.
Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл, Архивын ерөнхий газар, Стандарт хэмжил зүйн газартай хамтраад холбогдох стандарт, журмыг батлах ажлын хэсгийг байгуулсан. Мэдээж бичиг хэргийн ажилтнууд хэвлэмэл хуудсан дээр тухайн газраас бусад газар руу илгээх бичгийн эцсийн хяналтыг хийдэг тул хянаж шалгаж гаргах ёстой. Иймд намар 11 сараас эхлэн хэвлэмэл хуудасны стандарт батлагдсаны дараа байгууллага бүрд хуваарь гаргаж, туршилт хийн нэгтгэн дүгнэнэ. Иймд бүгд бэлтгэлээ ханган ажиллах ёстой.
Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл монгол бичгээр хэрхэн бичих заавар, зөвлөгөөг цахимаар гаргаж, сургалтуудыг мэргэжлийн байгууллагатай хамтран 2018 оноос зохион байгуулж байна. Цаашид улам эрчимжүүлнэ.
-Кирилл бичигт манай улс амжилттай шилжсэн. Тухайн үед хүн ам цөөн, бичиг үсэггүйчүүд олон хувьсгалын дараах нөхцөлдсөн цаг үе байсан. Гэтэл одоо цаг нь өөр болчихоод байна. Орчин цагт хос бичиг үсэгтэй болоход учирч болох хүндрэлийг хэрхэн харж байна вэ?
-1985 оны БНМАУ-ын Ардын боловсролын яамны сайдын 6 дугаар сарын 24-ний өдрийн 151 дүгээр тушаалаас хойш 1995 оныг хүртэлх хугацаанд монгол бичигтэй холбоотой найман тогтоол, зургаан тушаал гарсан байдаг. Эдгээр бодлогын баримт бичгийн хүрээнд тодорхой хийсэн ажлууд бий. Мөн толь, сурах бичиг, ном зэргийг чамгүй хэвлэн гаргасан. Түүнчлэн 1985 оноос хойш ЕБС-д их бага хэмжээгээр монгол бичгийн хичээл өнөөдрийг хүртэл орсоор ирсэн. Өмнө нь монгол бичигт шилжинэ гээд тооцоо судалгаагүй, сэтгэлийн хөөрлөөр хандах гэж оролдсон. Харин одоо бид өмнөх туршлага, алдаа оноон дээрээ үндэслээд эрсдэлийг тооцон ажиллах ёстой.
Монгол Улсын Ерөнхий сайдын 2020 оны 11 дүгээр сарын 3-ны өдрийн 77 дугаар захирамжаар ЗГХЭГ-ын даргаар ахлуулсан Үндэсний бичгийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, нэгдсэн зохицуулалтаар хангах ажлын хэсгийг хоёр нарийн бичиг, 21 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан. Мөн БШУЯ-наас Үндэсний бичгийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нэгдсэн төлөвлөгөө гаргасан бол Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл хуулийн дагуу хяналт тавин ажиллаж байна.
Засгийн газраас баталсан “Алсын хараа-2050” хөтөлбөрт ч мөн үндэсний бичгээр албан хэргээ хөтлөхийг дэмжсэн заалтууд орсон. Иймд бид Монгол хэлний тухай хууль, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2018 оны 46 дугаар зарлиг, Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр, “Алсын хараа-2050” хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхээр чармайн ажиллах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, үндэсний бичгээ сурах нь төрийн албан хаагчдын журамт үүрэг юм.
-Дэлхийд хос бичигтэй хэдэн орон байдаг вэ? Тэдгээр орны туршлагаас харахад хос бичигтэн болох үйл явцыг хэрхэн шийдвэрлэсэн байдаг юм бол?
-Цөөнгүй улс бий. Энэтхэг Улс албан ёсны хинди хэлээсээ гадна 20 орчим бичигтэй. Япон Улс ханз үсгээс гадна хирагана, катагана үсгийг хэрэглэдэг. Хуучин социалист орнууд кирилл бичгээсээ латин үсэгт шилжиж байна. Тиймээс тэдгээр орнуудын хувьд шилжилтийн үе нь үргэлжилж буй учраас кирилл болон латин үсгийг давхар хэрэглэх боллоо. Хамгийн ойрын жишээ дурдахад Казахстан Улс латин үсэгт шилжихээр бэлтгэл ажлаа хангаж байна. Бид Казахстан Улсаас туршлага судалсан. Бидний адилаар стандартаа батлуулж мөрдүүлэхээс эхлэн цахим орчны хэрэглээг бий болгох, латин үсгийн сан, хөмрөг бүрдүүлэх, компьютер, гар утасны хэрэглээтэй холбох, төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгээ боловсруулах гэх мэт ажлыг хийж байгаа юм билээ.
2019 онд ЮНЕСКО-ийн Монгол дахь Үндэсний комисс, Гадаад харилцааны яамтай хамтран манай байгууллага Монгол Улсад идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй суурин төлөөлөгчийн газар, Элчин сайдын яамдын төлөөллийг оролцуулан тэдгээр улс орны хэлний бодлого, төлөвлөлтийн талаарх хурлыг зохион байгуулж, туршлага судалсан. Удахгүй бид Төрөөс хэлний талаар баримтлах бодлогын баримт бичгээ Засгийн газраар батлуулна.
Энэхүү баримт бичигт үндэсний монгол бичгээс гадна нутгийн аялгуу, үндэсний цөөнх, зорилтот бүлгийн хэл, бичгийн өв дурсгал, нэр томъёо, бичлэгийн горим стандарт, цахим хэл шинжлэл, сургуулийн өмнөх боловсрол болон хүүхдийн хэл яриа, гадаад хэлний сургалтын нөхцөл байдал, гадаад дахь монголчууд, тэдний хүүхдүүдэд зориулсан бодлого гэх мэт олон асуудлыг багцлан оруулсан.
-Хос бичигт шилжих өмнөх оролдлогуудаасаа манай улс нэлээн сургамж авсан байх. Одоо бид дор бүрнээ юу хийх ёстой вэ?
-Өмнөх туршлагаас харахад хоёр зүйл дээр алдсан нь илэрхий харагддаг. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй суурь судалгаа хийгээгүйн дээр ямар ч үе шатлалгүй шууд үндэснийхээ бичиг үсгийг авахаар шийдвэрлэсэн. Түүнчлэн улсаас төсөв зардал гаргаагүй, сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд хандсанд гол учир нь байгаа юм. 2025 оноос бид шууд шилжихгүй хослуулан хэрэглэнэ.
1985 оноос хойш бага багаар ЕБС-д үндэсний монгол бичиг заасан тул бүх хүн бичгээ төгс мэдэхгүй ч ямар нэг хэмжээгээр заалгаж ирсэн. Мөн иргэдийн эх оронч үзэл, бичиг үсгээ гэх хандлага өөрчлөгдсөн.
Тиймээс нийт төрийн байгууллага төлөвлөгөө гаргаж, шуурхай ажиллах шаардлагатай. Ганц бичиг хэргийн ажилтан л сурах ёстой гэж хандаж болохгүй. Бүх албан хаагчид өргөдөл гомдлоо уншиж, үндэсний бичгээрээ бичиж, төлөвлөж сурах хэрэгтэй.
Монгол бичиг бол бидний өвөг дээдсээс үе дамжин хэрэглэсээр ирсэн бичиг тул бидний цусанд, сэтгэлгээнд код нь хадаатай байгаа. Гагцхүү түүнийг сэрээж, хэрэглээний орчныг бий болгох ёстой юм.
Засгийн газрын түвшинд төрийн ажил хэргийг цахимжуулах зорилт тавьж буй. Энэ зорилттойгоо хэрхэн уялдуулах чигтэй байна вэ?
-Цахим болон цаасан хэрэглээг аль алийг нь орхигдуулахгүй хөгжүүлж, уламжлал дээр суурилсан шинэчлэлийг хийх ёстой. Цахим орчны монгол бичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх ажлыг Монгол хэлний тухай хуулиар Мэдээлэл, харилцаа холбооны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага хариуцах юм. Уг хуульд кирилл болон үндэсний бичиг хооронд харилцан хөрвүүлэг хийх, зөв бичих дүрмийн алдааг хянах болон бусад холбогдох программын хэрэглээг нэмэгдүүлэх, цахим орчинд нэвтрүүлэх зэрэг ажлыг зохион байгуулахаар заасан. Иймд тус газраас холбогдох мэдээллийг авах боломжтой.
Ер нь бид хуулиар үүрэг хүлээн ажиллаж байгаа байгууллагуудад чиглэл өгч ажиллаж байна. Өмнө нь Монгол бичгийн ЮНИКОД-ын хурлыг АНУ-д болон Монгол Улсдаа зохион байгуулсан. Уг хурлаар монгол бичгийн цахим хэрэглээтэй холбоотой хэд хэдэн асуудлыг шийдвэрлэсэн юм.
Б.Туул
Эх сурвалж: "Соёмбо" сонин
Сэтгэгдэл0
Сайхан солио ... Сөнөж байгаа улс л мянган жилийн өмнөх харийн \ УЙГАР \ соёлыг сэргээнэ гэж солиордог байх ... Үр - төр хоёр минь соёлт ертөнцтэйгээ хөл нийлүүлэн алхана биз дээ ...
Бараг бүгд юу ч мэддэггүй юм билээ.
уйгарын хаан чингэсийг монгол гэж мандуулана уйгарын бичгийг монгол гэж мандуулна кирил үсэгтэй байхдаа атомын бөмбөг хийж чадаагүй юм чинь уйгар өвөрлөгчдийн бичигээр атомын бөмбөг хийж чадахгүйлдээ
Uigartaa ochood uzchiheed iim um yri Ted chin arab bichigtei
Монгол бичиг рүүгээ аажуу шилжих нь зөв. Залхуу бэртэгчин тархины тураалт минь.
Монгол улс даяар ард иргэд коммунист МАН-н дэглэмийг эсэргүүцэж цагаан сонголт хийж эхэллээ. Өнгөрсөн 6 жил тасралтгүй МАН төр удирдаж байхад юмны үнэ өслөө, татвар нэмэгдлээ, өвчин тахал хурдацтай тарж олон сайхан монголчууд үхэж үрэгдлээ. Энэ хэний буруу вэ? ойлгомжтой төр удирдаж байсан коммунист МАН-н буруу. Тэд НД-с 340 тэрбум шамшигдуулсан Ундармааг 40 саяар торгоод суллаа. 2020 онд ЭМ сайд байсан Сарангэрэл(МАН) Олон улсаас ковидын эсрэг тэмц гэж 640 тэрбум долларын тусламж өгсөн мөнгийг тухайн үеийн Сангийн сайд Хүрэлбаатар(МАН, Ерөнхий сайд Хүрэлсүх(МАН) нартай нийлж идээд юунд үрсэн тайлангаа ч гаргалгүй огцорч байна гээд зугтаагаад явцгаасан. Төрийн алба МАН-н гар хөлнүүдээр дүүрч Монгол улсын хөгжил зогслоо. Ард түмний татварын мөнгийг идээд сууж байдаг мафф бий болж. Цагаан сонголт хийж эсэргүүцлээ илэрхийлэе монголчуудаа. Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.
Чи сайт болгон дээр энэ тэнэг юмаа бичихээ болиод зайлж үз хужаагын шээс минь
хятад үхсэн бол бүх ёслол бүтээлэг цагаан гэсэн биз дээхүн үхэхэд цагаан туяа татдаг харагддаг гэсэн ямар хужаа тархи угаагаад байнаа монгол хүн хар өмсгөл дээр улаан тууз хийдэг Ертөнцийн хар нүх рүү ордог цагаан цаас муу ёр
Mongol bichig bol toriin hereg hotlohod bus, bid iim bichig usegtei bsan ard tumen gej l delhiin soelt humuust l uzuuleh, ard niiteeree bas medej baih l zuil. Ternees bish toriin buh hergiig mongol bichgeer hotlon yavuulah hereggui. Ene bol neg taldaa tuilshral. Odoo hereglej bgaagaa l ulam sairuulan tehnologiin erin zuuntai hol niiluulen alhah ni zov.
яг үнэн цагаан сонгол гэдэг нь цагаан үхэл байдаг хар тамхи цагаан бадаг цагаан элсэн сахар үхүүлдэг цагаан архи үхүүлдэг цагаан алт үхүүлдэг цагаан плутонийн цацраг идэвхжил үхүүлдэг цагааны эсрэг хар байдаг цагаан мөнгө үхүүлдэг цагаан цас хөлдөөж үхүүлдэг цагаан сарнай үхлийнх ИЙМ учраас цагаан сонголт гэх үхлийн сонголт бүү хий Хүлэг сайхан морны хүрэл мөнгөн хазаар нь Амгай зуун тонгойх Гал дөрвөн туурайгаараа Газар цавчин толгой хаях Мөнгөн баавартай эмээл дээрээ Мянганы сүх өндийн босчээ Монгол түмнээ жолоодох мяндсан ухаан ч бий Мятрашгүй зориг ч бий
Bolomj baihgui
tegeed 47% n bichig yseggyi bolovuu? Iim balai tuilshirch bolohgyi, orchin yiesee tasrah n bna shd
Ёстой гэгээн өдрийн солиорол шүү
Монголд албан ёсоор сая гаруй хятад манж угсаатан аж төрж байна Ханз үсэг хэрэгтэй юм биш үү
Аргаа ядсан, хийх юмгүй хүн юүгээрээ оролдоно гэдэг билээ? Манайд хийх юмгүй , худлаа сүр үзүүлж, сайн хүн , ухаантай хүн болох гэсэн нөхдүүдээс болж янз бүрийн ямарч судалгаа, бодлого байхгүй, ирээдүй байхгүй тэнэг юм их ярьцгаах юмаа. Бүр хууль ч гаргачихсан байх шиг. Уйгар бичгийг бид зохиогоогүй, крилл шиг л өөрийн хэрэгцээнд буулгаж авсан. Тэгээд ч одоо криллээрээ зөв бичих байтугай, ойлгомжтой найруулгатай албан бичиг гаргачиж чадахгүй албан хаагчдаар дүүрэн байж, Уйгар бичгээр төрийн алба ч гэх шиг. Хэзээ ч биелэхгүй, биелүүлч чадахгүй, тэр нөхцөл нь алга, соёл боловсрол хойшоо биш урагшаа яваад олон зуун жил болчихож худлаа Монгол гэж чээжээ нүдсэн нөхдүүдээ... Одоо энэ сэдвийг боливоор юмаа.
Чи ардын бичгийг эсэргүүцдэг нэг муу цээж өвчтөн байна .Аялгуу сайхан монголоороо бичдэг бол чээж гэж өвөрлөгч шиг дуудахгүй сэн
Казахстаны туршлага ч кириллээс латинд шилжих зүйл. Харин тэгснээс нэгмөсөн Израилаас туршлага судалсан бол илүү үнэмшилтэй болох байжээ. Ер нь уйгаржин бичгийн орчиныг сайн бүрдүүлмээр байна. Ном сэтгүүл, өдрийн сонин гаргах гм. нэр томъёог цэгцлэх гм олон ажил бий дээ...
Esgii geree bariad uuliin mukhart ochij amidar lalaraa
Kirill usgeeree zuv bichij chadahgui humuus mongol bichgeer holion bantan hutgah biz.
Utgagui lalariin uym khend ch khereggui sunuj baigaa bichig ternii orond gadaad khel sur tegvel amidrald ni kheregtei
naad ergyy sonirholgyi yndesniihee bichegiig abch hereglehiig boddoggyi setgelgyi ergyy zaluuchuud chini chadah yum uu?Yg ni Mongol hynsen bol ene saihan bichegeen abch heregleed delhii dahinaa ylas orniihoo soyoliig haryylahsan,gebch ene chagiin teneg ardyyd chini syrch egehgyi yiliig chini yzeh baih daa!!ene yarisan helseng ni yz dee?er syrah yhaan edned alga daa!!Mongol ylas ene metiin yheryyd zyglarsan bidnii esgej hymyyjyylej baigaa hyyhed zaluus maani neg iimerhyy l yiliin yndestei mundaraa chirsen hog nobsnyyd bolj dee!!ene ikhe hog nobsoo cheberlej jinhen Mongol yndesten hezee bolobsroh be?gedeg asyydal men ch ikhe ygyilegdeh yum daa!!!
хятадын нэгэн гүн ухаантаны хэлсэн үг бий Ханз сөнөхгүй бол Хятад сөнөнө гэж
Хятад ханзаа үзсээр дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн болоход ойртож байна. Сөнөх ямар ч шинж алга. Залхуу бэртэгчин тархины тураалт новш чамд монгол бичиг сурахад тархины чадал хүрэхгүй гэдгээ л хэл. Харин авилга, хулгайг ч амархан сурна даа.
болиочээ.
Хэлний бодлогыг уйгаржин бичиг гээд ойлгосон Элбэгдоржийн тавиул музейн тайлбарлагч болиосой! Шинжлэх ухаан хегжсен уед ийм маанаг этгээдууд маш их хорлонтой зуйл хийж байх юм!
1990 оноос хойшхи боловсролын яамны сайд дарга нарын хийсэн холион бантангаас болж одоо дээд сургууль төгссөн мөртлөө төрөлх хэлээрээ зөв бичиж чадахгүй залуучууд олон байхад, одоо бас Монгол бичиг рүү шилжиж байгаан гэж дахиад холион бантан болвол цаашдаа яадаг бол хөөрхий?
Залхуу бэртэгчин тархины тураалтанууд дор ч орилолдож байна даа.Монгол бичиг сурах хэрэг гарна гэхээр үстэй толгой нь арзайж байгаа л даа. Хүрэлсүх авилга авахыг зааж өгнө гэвэл маш хялбар сурна л даа, новшнууд. Халамж тараана гэсэн бол яаж бархиралдаж магтаж байгаа бол.
Худлаа битгий залаад бай даа. Би 50 гаруй настай, гадаадын 2-3 хэлээр ярьдаг. Залуу байхаасаа уйгаржин бичиг сурах гээд чадаагүй. Хэцүү бас хоцрогдсон болохоор ямар ч хэрэггүй юм билээ. 21-р зуун болчихоод байхад миний дүү ийм дэмий юм Хөөцөлдөж хэрэггүй. Дуртай бол өөрөө сур. Бусдыг уруу татаж хорлож хэрэггүй. Залуу хүмүшм хайран цагаа хэрэгтэй юмаа сурч сурахад зарсан нь дээр