sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
(2020 онд тэмдэглэж буй БНПольшУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой, 2021 онд болох БНЛитваУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойд зориулав)
 
Варшаваас 200 гаруй км зайтай, татааруудын амьдран суудаг Крушыняны хэмээх тосгонд очиж үзэхийг би эртнээс хүсдэг байлаа. 1990-ээд оны эхээр Варшавын их сургуульд дадлага хийх үеэрээ Ян Тышкевич хэмээх эрдэмтний удирдлагад ажиллаж, түүний бичсэн “Польш, Литва дахь татаарууд” номтой танилцан, хагас хугасаас нь орчуулж байсан үеэс миний энэ хүсэл улбаатай юм. 
Польшид Элчин сайдаар томилогдон ирж, 2020 оны 9 дүгээр сард Итгэмжлэх жуух бичгээ барьсны дараа Легницке Поле гминад очиж, Монголын дугуйланг нээж, дараа нь Краков орж, Бенедикт Польшийн нэрэмжит шагнал гардуулах ёслолд оролцсон бөгөөд Монголын түүх, соёлтой холбоотой, ээлжит зорьсон газар минь Крушыняны байлаа. Гандан хийдийн номын санч байсан, одоо Варшавын их сургуульд багшилж буй лам Р.Бямбаа болон ЭСЯ, Монголчуудын холбооны зарим хүмүүсээ дагуулан 2020 оны 10 дугаар сарын 30-нд дээрх тосгоныг зорив. Бид Польшийн зүүн хил орчмын Бялысток хот ороод, тэндээсээ нарийн замаар давхисаар Крушыняны тосгонд хүрч очлоо.
Тэр хавьд хэд хэдэн тосгон шил шилээ даран байрлах бөгөөд Крушыняны тосгон гэдэг нь ойн дунд, зам дагасан хэдэн байшин байх бөлгөө. Тосгонд 14-15 гэр бүл амьдардаг юм байна. Тэдний тал хувь нь зундаа ирээд, өвөлдөө явчихдаг гэж дуулсан. Татаарууд мусульман шашинтай бөгөөд тэдний бахархал болсон ногоон модон мечет-сүмийн зургаас харж танил болсон дүр зам зуурт харагдав. Сүмээс хэдэн байшин өнгөрөөд тус гмины Удирдах зөвлөлийн дарга Бронислав Талковскигийн гэр байдаг юм байна. Түүний ажиллуулдаг буудалд урьдчилан тохиролцсоны дагуу бид буулаа.
 
Бид монгол дээл, хувцсаа даруйхан өмсөөд, татаар ахан дүүстэйгээ уулзахаар явав. Дээр дурдсан Б.Талковскигаас гадна, Татаарын Соёлын нийгэмлэгийн сангийн дарга Роза Чазбайевич, Татаарын “Бунчук” хамтлагийн ахлагч Мариа Чазбайевич, “Асман” сан, Татаар, мусульманы соёлын төвийг удирдаж буй Джэннэта Богданович нар биднийг халуун дотноор угтав. Ялангуяа Джэннэта болон түүний гэр бүлийнхэн их л монголжуу төрхтэй харагдав. Тэд уулзалтын дараа зоог барьж, өөрсдийн хийсэн бууз, баншаар дайлав. Мөн манайхны залхуу бууз гэж нэрлэдэг гурилд ороосон махан хоол ч байх шиг. Тэд монгол гэр барьж, сурталчилгаа явуулдаг ажээ. Тэдний талаарх мэдээллийг youtube дээрээс үзэж болно гэдгийг дашрамд дурдсу. Джэннэта бидний уулзалтын хөтөлбөрийг гаргаж, энэхүү аяллыг зохион байгуулахад тусалсан нь нэн талархууштай.  
 
Татаарууд 14 дүгээр зууны сүүл үеэс Литвийн Их Вант Улсад ирэх болж, ихэвчлэн Вильнюс, Троки, Гродно, Ковно орчимд, 17-р зууны үеэс эхлэн польшийн Волынь, Подоль, зууны төгсгөлд Сувалки орчмоор суурьшжээ. Тэднийг Липки, Липка Татаарууд, болон Мушлимууд гэх зэргээр нэрлэдэг байжээ. Липка гэдэг нэр нь Крымын татаарууд Литва улсыг ийнхүү нэрлэдэг байснаас үүсэлтэй бололтой. Эхний үед ирж суурьшсан татарууд бөөгийн шашинтай байсан гэсэн мэдээ ч байдаг. 
Польш, Литвад ирж суурьшсан татааруудын дийлэнх нь Алтан Ордоны Улс болон Монголын Их гүрний хожуу үеийн ханлигуудын дээд зиндааны улс төрийн дүрвэгсэд, тэдний албатууд байжээ. Тухайлбал Алтан Ордны хаан Тохтамыш 1395 онд өрсөлдөгчөөсөө зугтан Литвад орогнож байжээ. Литвийн Витольд ван татааруудыг дуртай хүлээн авч Троки болон Вака голын орчимд суурьшуулж, батлан хамгаалах зорилгодоо ашигладаг байсан гэнэ. 1409 онд Тохтамышийн хүү Джалал ад-Дин цэргээ дагуулан Литвад зугтан ирж, дараа жил нь Грунвальдын тулалдаанд оролцсон түүх бий. 
15 дугаар зууны 30-аад онд татааруудын цагаачлал оргил үедээ хүрч, 16 дугаар зууны эхэн хүртэл үргэлжилсэн ажээ. Тэдний удам судрууд, татаарын сурвалжит гаралтай овогтнууд өнөөдөр ч аж төрж буй. Тэдэнд тодорхой автоном эрх мэдэл олгож, сурвалж гарлыг нь хадгалуулж, газар олгон суурьшуулж байсан байна. Сурвалжит татаар-монголчуудаас гадна татаар-казакууд ч ирж суурьшин газар тариалан эрхэлж байжээ.
Түүхчдийн тооцоолсноор 16 дугаар зуунд Литвийн Их Вант Улсад 3000-4000 татаар амьдардаг байжээ. 15, 16 дугаар зууны зааг үед Польш-Литвийн армид анхны татаар рот бий болжээ. 17,18 дугаар зууны хоёрдугаар хагасаас татаарын язгууртнууд ихээхэн польшчлогдож, нөгөө талаас эрх мэдэл нь ч хязгаарлагдах болсон нь тэдний дургүйцлийг төрүүлж, зарим нь гарч явсан тохиолдол ч байна. 
 
Дэлхийн 2 дайны хооронд 6 мянга орчим татаарууд Польшийн тухайн үеийн нутаг дэвсгэрт амьдарч байсан мэдээ байдаг. Мөн Зөвлөлт Орос улсаас дайжсан олон зуун мусульман шашинтнууд тэдний эгнээг зузаатгасан байна. Гэвч дэлхийн 2 дугаар дайнд татаарууд, ялангуяа татаарын сэхээтнүүд ихээхэн хохирол амсч, татаарын зарим тосгод, соёлын дурсгалт зүйлс устаж үгүй болжээ. Дайны дараа Зөвлөлтийн хорих лагеруудад тэднийг цөлж, баривчлагсдын дийлэнхийг хядаж, 2 мянга хүрэхтэй үгүйтэй татаарууд Польшийн нутаг дэвсгэрт үлдсэн юм байна. 
 
Татаар тосгоны шинж чанарыг хадгалсан хоёр тосгон өнөө хэр үлдэж хоцорсон нь Польшийн зүүн хилийн Подласки мужид орших Бохоники ба Крушыняны юм. Бусад татаарууд Гданьск, Бялысток, Варшав, Горжув болон Велькопольски орчмын нутагтаар тархан суурьшсан ажээ. 1925 онд Польшийн Лалын шашны холбоо, 1992 онд Татааруудын Холбоо тус тус байгуулагдсан байна. 2011 оны улсын тооллогоор 1916 хүн татаар гаралтай хэмээн бүртгүүлсэн бол тэдний 665 нь л өөрийгөө татаар хүн гэж тэмдэглүүлсэн мэдээ интернэтэд байна. Гэвч нийтдээ 2 сая 500 мянган польшууд ямар нэг байдлаар татаар гарал үүсэлтэй байдаг гэж татаарууд бидэнд ярьсан.
Татааруудын дундаас Польшийн цэрэг армийн томоохон зүтгэлтнүүд олноор төрөн гарсан байдаг. Холливудын жүжигчин Чарлез Бронсоныг Польшийн татааруудаас гаралтай гэдэг. Польшийн Нобелийн шагналт их зохиолч Хенрик Шенкевич /Синкевич/-ийн эцэг татаар гаралтай. Эдгээрээс гадна төр нийгмийн зүтгэлтэн, эрдэмтэд болон олон нэртэй цуутай хүмүүс тэдний дундаас төрөн гарчээ. Польшийн төр, засгийн дээд удирдлагуудад татаар гарал үүсэлтэй хүмүүс байсан, одоо ч байгаа. Крушыняны Гмины дарга Талковски гэхэд л надад өөрийн ураг удмын түүхийг өгүүлсэн бүхэл бүтэн ном хийснээ үзүүлсэн бөгөөд Монголын их гүрний түүхээс эхэлсэн байна лээ. Биднээс л дээр юм. Монголчууд бидний дийлэнх нь хоёр гурван үеэсээ дээш мэддэггүй, таамаг баримжаагаар овгоо тодруулдаг болчихоод байгаа шүү дээ.
Польшид байгаа татаарууд эдүгээ анхны хэл соёл, ёс заншил, шашин шүтлэгээ алджээ. Тэд польшийн иргэд бөгөөд өөрсдийгөө польш хүн гэж үздэг болжээ. Нөгөөтэйгүүр тэд мусульман шашинтай болсон тул ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Татаар Улс, Крымийн татаарууд, Казахстан зэрэг улстай соёлын чиглэлээр багагүй харилцдаг, тэдний соёл, шашны нөлөөнд автах болсон бололтой. Гэвч тэд монгол гэр барьж, соёлын сурталчилгаа хийдэг, бидэнтэй холбоо тогтоох дуртай, хоол унд хийж байгаа болон хүмүүсийн байгаа байдал, ааш занг ажиглахад олон зуун жил өнгөрсөн хэдий ч бидний дунд ямар нэгэн далд шижим холбоо хадгалагдан үлдсэн мэт санагдав. Арга ч үгүй биз ээ. Монголын алтан урагийн холбоо сүлбээтэй, Монголын хожуу үеийн хаант улсуудын дээд сурвалжит гарал үүсэлтэй хүмүүс тэдний дунд байсаар байгаа. Тэдний овогийн сүлдэд татаар гаралтайг нь илтгэх удмын тамга нь тусгагдсан байдаг. Польшууд энэхүү тэмдгүүдийг tamga буюу монгол хэлэнд яг байгаа байдлаар нь нэрлэдэг.
 
 
 
Польш хэлнээ бас өөр үгсүүд ч бий. Жадыг жида гэнэ. Хөнгөн морин цэргээ улан гэнэ. Улаа нэхэх, улаач зэрэг үгтэй холбоотой ч байж болох. Баатарыг Баторы гэнэ. Адууны сүүлээр хийсэн бунчук хэмээх тугийг Польшийн цэрэг, армийн нэгтгэлүүд барьдаг. Польшийн армид алба хааж байсан татаарууд өмсгөлийнхөө заханд өөрийн гэсэн сүлд тэмдэгээ зүүх эрхтэй байсан гэнэ. Өөр ямар ч ястан үндэстэнд ийм эрх байхгүй байжээ. Польшийн цэрэгт алба хааж байсан татааруудын тухай нэгэн эх сурвалжид бичихдээ ”Тэд барагийн тулалдаанд эрсддэггүй. Үүргээ биелүүлээд олз омогтой буцаж ирдэг” гэж бичсэнийг уншаад манайхан ч мөн дөө гэх бодол өөрийн эрхгүй зурсхийж билээ. Орчин нөхцөлдөө түргэн дасч зохицдог, барагийн юм тулгарахад тэсвэр хатуужилтай, хэнээс ч хамаарахгүй амиа авч гарах төдийгүй, ялан дийлэх чадвар монгол хүний цусанд бий. Орчин үеийн түүхээс дурдахад монгол дэслэгч Аззаяа 2004 онд Иракт алба хааж байхдаа Олон үндэстний цэргийн хуарин руу машин дүүрэн тэсрэх бодистой халдаж ирсэн алан хядагчдыг мэргэн буудаж устган, олон зуун польш цэргийн амийг аварсан явдал бий. Тэр өөрөө тэсрэлтийн долгионд хол шидэгдсэн ч амьд үлдсэн билээ. Тус хуаранд байсан монголчууд цонхныхоо шилийг авч, скочоор наасан байсан нь шилний хагархайд оногдож шархдахгүй байхад нь тустай байсан гэж дуулсан. Монголчуудаас гарах ухаан, самбаа бас л мөн. 
 
Хуцул хэмээх жижиг биетэй адуу Польшид байдаг нь мөн монгол адуунаас үүсэлтэй гэдэг. Литвийн Троки орчимд мөн иймэрхүү адуу бий гэдэг. Польшид Бат хааны цэргээс үлдэж хоцорсон хүмүүсийн үр удмууд амьдардаг гэгдэх Монколица хэмээх тосгоныхон байдаг. Польшийн ресторанууд татар хэмээх хоолоор дайлдаг. Польшууд түүнийгээ идэх дуртай. Монголчууд харин идэж чаддаггүй. Зүгээр л татсан, түүхий, буузны давслаагүй мах шүү дээ. Энэ хоол танай татаар- монголчуудаас гаралтай хэмээн польшууд ярьдаг. Энэ мэтчилэн ухаад байвал Польш Монголын түүхэн холбоо сүлбээг илтгэх зүйлс их бий.
 
Манай хоёр ард түмний харилцаа нь зөвхөн дипломат харилцаа тогтоосон 70 жилээр хэмжигдэхгүй гэдгийг эдгээр түүх өгүүлнэ. Марко Пологоос өмнө Монголд очиж, Монголын их хаан Гүюгт бараалхаж байсан алдарт жуулчин Бенедикт Полакийг бид алдаршуулах учиртай. 2021 онд Легницийн тулалдааны 780 жилийн ойг Легница орчмын орон нутгийн удирдлагуудын хүсэлтийн дагуу ирэх онд тэмдэглэх гэж байна. Энэхүү ойн хүрээнд ирэх оны 6 дугаар сарын эхээр олон улсын Монгол судлалын хурлыг зохион байгуулах саналыг манай ЭСЯ дэвшүүлсэн. Эрдэмтэн судлаачид манай санаачилгыг дэмжиж, идэвхтэй оролцоно гэдэгт гүнээ найдаж байна. Мөн монголчуудын наадмыг 2022 онд Крушыняны орчимд хийх, татаар хүүхдүүдийг Найрамдал зусланд амруулах боломжийг судлах, урлагийн Бунчук хамтлагтай хамтран ажиллах зэрэг хамтын ажиллагааны олон боломжийг бид энэ айлчлалынхаа хүрээнд ярилцсан билээ. 
Манай хоёр ард түмний харилцааны түүхэнд чухал байр суурь эзлэх хүмүүс бол Польш дахь татаарууд яах аргагүй мөн. Польшийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж, гавьяа зүтгэлээрээ онцгойрсон, омог бардам, нэр төртэй тэдгээр хүмүүсээрээ польш, монголчууд бид бахархах учиртай. Үүнийг би татааруудтай уулзах үеэрээ хэлснийг тэдний зарим нь нулимс дуслуулан сонсож байна лээ.
Одоо би Литва дахь татааруудын талаар бас товч дурдсу. Хэдэн жилийн өмнө ГХЯ-ны төлөөлөгчдийн хамт Литвийн нийслэл Вильнюсээс холгүй орших татаарын Троки буюу Тракайн цайзад зочилсон юм. Литвийн татаарууд өөрсдийгөө караимчууд гэж нэрлэдэг юм билээ. Эдүгээ Литвад нийт 260 орчим караим хүн байдаг гэсэн. Тэдний нэг болох Ромас Чапроцки бидэнтэй “Сайн байна уу” хэмээн бидэнтэй монголоор мэндчилж угтсан. Тэд бас л монгол гэр барьсан байв. Ромас бидэнд ярихдаа монгол хэлний олон үг тэдний хэлэнд байдаг гэв. Тухайлбал уулга алдахдаа юм уу бурханд мөргөхдөө “Тэнгри мяни” гэдэг гэнэ. Байшингийнхаа хаалгыг ямагт өмнө зүгт харуулж барьдаг гэнэ. Жуулчдыг дайлдаг гол хоол нь кибини буюу махыг гурилд ороон чимэж хийсэн манай хуушууртай төстэй зүйл байна. Тэрээр хожим нь Сайхан Бат гэдэг нэрээр надад мейл ирүүлж байсан нь монголд ихээхэн элэгтэй нэгнийг илтгэнэ. Караимчууд Монголын хэрэйд овгоос гаралтай байж магадгүй гэж тэрээр ярьж байсныг санаж байна.
 
Түүнчлэн Вильнюсийн Их сургуулийн номын санд хадгалагдан буй Монгол судлалыг дэлхийд үүсгэн байгуулагчдын нэг, Польшийн нэрт эрдэмтэн Ю.Ковалевскийн ном, судруудын алтан хуудсыг манай эрдэмтэд дэлгэж, тухтай судлан суух цаг ойрхон буй гэдэгт итгэнэм. Вильнюсийн эх сургуультай, эрдэмтэн судлаачдыг солилцож, судалгаа хийлгэх, Польшид суугаа монголчуудын дунд байнга зохион байгуулагддаг наадмыг Троки цайз орчимд хийж, Монголын урлаг соёлыг танилцуулах боломжууд бий. 
 
Литвийн Парламент 2021 оныг Литвийн татааруудын түүх, соёлын жил болгон зарласан гэнэ. Литвийн Соёлын яамны интернэт хуудаснаа бичсэнээр янз бүрийн арга хэмжээнүүдийг Литвийн ДТГ-ын газрууд, орон нутаг, музей, номын сангууд, архивуудад зохион явуулах ажээ. Литвийн татаарын түүх, соёлын жилийн гол арга хэмжээ Литвийн Үндэсний музей, Литвийн Их вангийн ордонд болж, Вильнюсийн их сургуульд Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болох ажээ. 
Польш, Литва улсуудтай бидний харилцаж ирсэн түүхийн сэжүүрээс өнгөц дурдахад ийм байна. Монголын их гүрний хожуу үеийн ханлигуудын түүхийг судлах нь манайд ямар ач холбогдол, шаардлагатайг манай эрдэмтэн мэргэд молхи надаас илүүтэй мэдэж байгаа биз дээ. 
Нөгөө талаар зан заншил, хэл, шашин нь өөр болсон ч олон зууны тэртээгээс гарал үүсэл, оюун мэдрэмжийн холбоо сүлбээтэй, харьд хавчуулагдсан ханцуйны минь сэмэрхий, холд хоцорсон хормойны минь тасархай адил эдгээр хүмүүсийн Монголыг гэх сэтгэл бидэнд юунаас ч илүү үнэ цэнэтэй билээ.
 
Польш Улсад суугаа Элчин сайд Б.Дорж 
 
 
2020 оны 12 дугаар сарын 3