“Буурлаас үг сонс” гэж сургадаг сан. Одоо ч буурлын үг бузар гэх нь халаг цаг болж дээ. Эдийн засгийн элдэв онол, жишээ ярьсан баахан хүмүүс өвөг дээдсийн ахуйгаа авч явсан ухааныг хог мэт санах болжээ. Зөвлөлтийн мэргэжилтний үгийг зөв буруугүй шүтэж явсан үе хагдармагц барууныхны баас нь хүртэл сайхан гэх үзэлтнүүдээр сэлгэгдсэний гор юм даа.

Социализмын үед ШУА-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнд ажиллаж байгаад Улсын хэвлэлийн газарт нэг талаас сонирхлын дагуу, нөгөө талаас үзэл баримлал нь таарахгүйн улмаас шилжсэн Д.Төмөртогоо гуайтай олон жил номоор саданссан сан. Тал бүрийн мэдлэгтэй, төрмөл оюунаа таримал мэдлэгээр тэлсэн номтой хүн байв.

Түүний 2006, 2007, 2009 онуудад хэвлүүлсэн “Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх” хэмээх 3 дэвтрийг номын сангаасаа дахин нэг сугалж үзчихээд энэ мэтийг эргэцүүлж сууна. Номч ах минь монголчуудын эдийн засгийн сэтгэлгээний талаар олон өгүүлэл бичсэн. Гэхдээ социализмын үед хэвлэх бололцоогүй байсан учраас их төлөв 1990 оноос хойш хэвлэгджээ. Монголоо эрж буй монголчууд минь эдгээр ном, бүтээлийг олж уншвал сайн сан. Хэрэгтэй санааг углуургатай судалж, даацтай бичдэг судлаач байсан сан. 

Монголчуудын эдийн засгийн сэтгэлгээний нэн эрт үеэс эдүгээг хүртэлх түүхийг бичсэн Д.Төмөртогоо гуайн 3 ботийг Монголоо танья гэсэн хүн ширээний ном болгох учиртай гэж мөхөс би боддог.

Тэрбээр 1980 онд “БНМАУ-ын эдийн түүхийг судлах асуудалд” хэмээх асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл бичиж монголын эдийн засаг, эдийн засгийн сэтгэлгээний түүхийг судлах хэрэгцээ шаардлага, арга замыг дэвшүүлсэн анхдагч хүн. Улмаар ШУА-ийн эдийн засгийн хүрээлэнгээс судалгааны ажлын төлөвлөгөө зохиох даалгавар авч, Содовын дашийн хамт уул ажлын арга зүйг анх боловсруулснаа номын өмнөтгөлд дурсчээ [Тэргүүн дэвтэр. -тал.5]. Харамсалтай нь 1982 онд Зөвлөлт, Монголын дөрвөн хүрээлэнгийн хамтарсан баг “БНМАУ-ын социалист эдийн засгийн түүх” хамтын бүтээл хийх болоход санаачлагч Д.Төмөртогоог багтаасангүй. Энэ нь мэдээж үзэл суртлын шалтгаантай байв. Бас бариа засал, ховс эмчилгээ, чинад ухааныг сонирхож, зохих газрын хараа хяналтад орсон нь ч нөлөөлсөн биз. “Манайд эдийн засгийн аливаа үйл ажил гагцхүү үзэл суртлын бүрхүүл, тулгууртай байж гэмээ нь сая зөвшөөрөгдөх мэт ажгуу. Аль нэгэн улс төрийн бүлэглэл, нам мэт нь эдийн засгийн нэгэн асуудлыг өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, лүгнэж, шийдвэрлэж харилцан үгүйсгэх нь өнөө манайд ердийн зүйл.

Хуучин түүхэн үзэгдлийг ч ингэж ангич намч хандлагаар тайлбарласаар ирсэн билээ. Түүнээс болж бид өнөө хэр түүхэн үйл явдал, үзэгдлийг үнэнээр нь бичих, унших эсэх нь эргэлзээтэй байдалд хүрсэн байна” [Тэргүүн дэвтэр. –тал.6-7] хэмээн Д.Төмөртогоо эрхэм тэмдэглэн үлдээжээ.

Өвгөн ах маань “Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх” 3 боть бүтээлээ хориод жил зарцуулан бичсэн шалтгаанаа тодорхойлохдоо “Эдийн болон оюуны аливаа баялагт хандахр өвөрмөц “монгол” мэтгэлгээний язгуур шалтгаан, мөн чанар, онцлог шинжийг нэг мөр цэгцэлж судлах гэсэн том санаагаар эхэлсэн ажил боловч бяд хүрэхгүй их л өнгөц болов” [Тэргүүн дэвтэр. –тал.7-8] хэмээн даруухнаар бичиж үлдээжээ. Эрдэмтэй, хүнлэг даруухан номын садан ахтайгаа уулзаж учирч ойр дотно явсан ч гэр орноор нь орж ах дүүсэж байсангүй.

Үр хүүхэд, нутаг нугынхан нь энэ эрхэм хүнийг алдаршуулах талаар юм бодож байдаг байгаа. Уг нь эдийн засгийн салбарынхан бүтээлийг нь ихэд нандигнан дээдлэх учиртай юм сан. Тэнгэрт дэвшээд нэлээд хугацаа өнгөрч, түүний ном бүтээлийг дурдан ярих, эшилж ашиглах явдал нэлээд хойрго байгаа нь харамсалтай. 

Барууныхны баас нь хүртэл сайхан санагдах цог дор Монгол язгуураа гэсэн үнэн үгтнүүдийн үгийг худлын манангаар хулдах явдал их байна. Монгол минь хэмээн цээж дэлдэвч тэрхүү Монголынхоо язгуурын мөн чанарыг нь судлан түүхчилсэн салбар салбар, чиглэл чиглэлийн эрдэмтдийн бүтээлийг эс тоон хөөсрөх үзэгдэл өнөөдөр газар авч буйг харахаар цээжинд хөндүүр төрөх юм даа. Ганц Д.Төмөртогоо абугай ч биш, салбар салбарын ахмад буурлууд минь хэр чадлаараа бичиж, амьдралын туршлага, ухаан, мэдлэгээ ном болгон гаргаад л байх юм. Тоож харж, тогтоож ухаардаг, авах гээхийн ухаанаар ханддаг нь харин хэд байна вэ?. 

Урианхан Б.ГАЛААРИД