sonin.mn
Сэтгэгдэл (27)

Саяхан Г.Занданшатарын ЗГ-ыг огцруулсан нь ҮХ зөрчсөн гэх Цэцийн дүгнэлт нийгмийг талцуулав. Нэг тал нь “”Үндсэн хуулийн дээр зөвхөн мөнх хөх тэнгэр л байдаг.” гэсэн алдарт ишлэлийг татна. Анх энэ үгийг 1990-ээд оны эхээр Цэцийн анхны дарга Г.Совд нэгэн эрдэм шинжилгээний хурал дээр илтгэл дотроо оруулж хэлсэн юм л даа. Нөгөө тал нь Цэц муухай гэдгээс өөр үндэслэл хэлж чадахгүй байна. Эл асуудлыг ойлгохын тулд өнгөрсөн хугацаанд Цэц ямар ямар асуудлыг яаж яаж шийдэж ирэв гэдгийг санах нь хамгийн чухал. Ингээд манай Цэцийн маргаантай асуудал шийдсэн түүхийг “дан, давхар дээлний” будлианаар жишээ болгон авч үзье:


Дуусдаггүй хэрүүл дунд алцганахуй


Хамгийн эхлээд П.Жасрай гуай тухайн үеийн хуулийн дагуу УИХ-ын гишүүн Л.Энэбиш, Ч.Пүрэвдорж, Ц.Гомбосүрэн, Н.Энхбаярыг нарыг ЗГ-ын бүрэлдэхүүнд оруулан 4 жил ажилласан. 1996 оны УИХ-ын сонгуулиар “Ардчилсан Холбоо Эвсэл” ялалт байгуулав.


Гэтэл ҮХ-ийн Цэц 1996.07.19-нд дунд суудлын хуралдаанаараа: “УИХ-ын гишүүн сайдаар хавсарч ажиллах нь ҮХ зөрчиж байна” гэсэн 03-р тогтоол гаргав. Ингээд Цэцийн энэ дүгнэлтийн дагуу М.Энхсайхан ЕС-аар томилогдож, бүх сайдаа гаднаас томилуулжээ. Өөрөөр хэлбэл П.Жасрайн үед болж байсан “давхар дээл” М.Энхсайханы үед болохоо больжээ. Мэдээж Цэцийн энэ шийдвэр засгийн эрх барьж байсан Ардчилсан Холбоо Эвсэлд таалагдсангүй. Тэд хууль санаачлах эрхээ ашиглан УИХ-ын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг өөрчлөв.


Тэрхүү хуулинд: “УИХ-ын гишүүн нь МУ-ын Ерөнхий сайд, ЗГ-ын гишүүний үүргийг хавсран гүйцэтгэж болно” гэж заагаад 1998.01.15-аас мөрдөж эхлэв. Ингэснээр “дан дээлтэй” М.Энхсайханы ЗГ огцрох нөхцөл бүрдсэн бөгөөд үүний цаана өөрсдөө “давхар дээл” өмсөх шуналын хүсэл нуугдаж байлаа. Ингээд М.Энхсайхан 1998.04.28-нд огцров. Үүний дараа бүрэлдсэн Ц.Элбэгдоржийн ЗГ зуун хувь “давхар дээлтэй” танхим бүрдүүлэв.


Энд ахиад Цэц оролцов. Цэц хуралдаж “УИХ-ын гишүүн нь ЕС, сайдаар ажиллаж болохыг зөвшөөрсөн” УИХ-ын эрх зүйн байдлын тухай хууль ҮХ зөрчиж байна гэсэн шийдвэр гаргаж, уг заалтыг хүчингүй болгов. Цэцийн энэ шийдвэр Ц.Элбэгдоржийн ЗГ-ыг огцруулаагүй хэдий ч дараагийн ЗГ-уудад нөлөөлсөн.


Жи: Ж.Наранцацралтын ЗГ “дан дээлтэй” байлаа. Энэ маргаан гацаанд орсон учир 1999.12.24-нд олонхи цөөнхи зөвшилцөж, ҮХ-нд өөрчлөлт оруулав. Үүнийг монголчууд “дордохын долоон өөрчлөлт” нэрлэсэн билээ.


Дордохын долоон өөрчлөлтийн нэг нь: “УИХ-ын гишүүн нь ЕС, ЗГ-ын гишүүнээс бусад хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэсэн заалт байсан юм. Ингээд дан дээлийг ахин хүлээн зөвшөөрөв. Р.Амаржаргалын ЗГ давхар дээлтэй байв. 2000 оны сонгуульд МАН үнэмлэхүй ялав. Ингээд Н.Энхбаярыг Ерөнхий сайдаар, кабинетын гишүүн Ч.Улаан, Ц.Нямдорж, Ө.Энхтүвшин нарт “давхар дээл” өмсгөв. Хэсэг хугацааны дараа өмгөөлөгч С.Нарангэрэлийн гомдлоор Цэц хуралдаж, 1999.12.24-нд ҮХ-д оруулсан долоон өөрчлөлт нь ҮХ зөрчсөн тул хүчингүй болгох шийдвэр гаргав.


Тухайн хуралдаанд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж УИХ-ыг төлөөлөн Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан нар маргасан бол, Үндсэн хууль зөрчсөн гэж шийдвэр гаргасан Цэцийн хуралдааныг Н.Жанцан даргалсан байдаг. Цэцийн энэ шийдвэрийг УИХ хүлээж аваагүй.


“Давхар дээл”-ний хэрүүлд Цэцийн оролцоо байсаар ирсэн ч ЗГ-уудыг шил дараалан огцруулах хэмжээнд хүртлээ хурцдаагүй юм. 2012-2016 оны УИХ-ын үед  Х.Баттулга “давхар дээл”-ээс татгалзаж сайдаасаа сайн дураараа огцорсон. Мөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “давхар дээл”-ийг хориглох, хязгаарлах хуулийн төсөл санаачилсан бөгөөд үүний цаад санаа нь Н.Алтанхуягийн ЗГ-ыг газрыг огцруулах явдал байлаа. Хамгийн сүүлд, 2019 онд УИХ ҮХ-ийг өөрчлөхдөө ЕС, ЗГ-ын гишүүдийн дөрвөөс илүүгүй нь УИХ-ын гишүүн байхыг зөвшөөрсөн. Энэ хязгаар дотор У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ нар танхимаа бүрдүүлжээ. 


2022 оны эхэнд УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд, Ш.Адьшаа, Н.Ганибал нар: “ЗГ-ын гишүүдийн дөрвөөс илүүгүй нь УИХ-ын гишүүн байх ҮХ-ийн өөрчлөлт нь  ҮХ зөрчиж байна” гэж Цэцэд өргөдөл гаргав. Цэц энэ гомдлыг одоо болтол хэлэлцээгүй. Сураг сонсвоос Цэц дунд суудлын хуралдаанаа товлосон атлаа чив чимээгүй даржээ. УИХ “дан давхар дээл”-ний асуудлаар олон удаа ҮХ зөрчиж дур зоргийн шийдвэр гаргаж байв.


Жи: П.Жасрайн ЗГ “давхар дээл”-тэй байж болно. Харин М.Энхсайханы ЗГ зөвхөн “дан дээл”-тэй байж болно. Ц.Элбэгдоржийн ЗГ “давхар дээл”-тэй байж болно. Ж.Наранцацралтын ЗГ “дан дээл”-тэй байх ёстой. Харин Р.Амаржаргалын ЗГ “давхар дээл”-тэй байх ёстой. Энэ бол төр засгийн солиорол, тэмцэл зөрчил аль эрт эхэлснийг хөдөлбөргүй нотолно. Энэ дунд Цэц гуйван дайвсан, хамгийн үхээнц шийдвэрүүдийг гаргаж байв. ҮХ-ийг байнга өөрчлөн сольж байхад Цэц өөрийн санаачлагаар асуудлыг авч үзэх бүрэн эрхтэй атлаа нүдэн балай чихэн дүлий сууж иржээ.      


Цэцийн хоёр нүүр 


Цэц “1999 оны ҮХ-ийн нэмэлт өөрчлөлт нь ҮХ-ийг зөрчиж байна” гэж дунд болон их суудлын хуралдаанаараа шийдэж, Н.Жанцан тэргүүтэй бүх гишүүдийн гарын үсгээр баталгаажуулжээ.


Эндээс Цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхээр маргаан үүсгэн хэлэлцэж болдог, бүр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж дүгнэж болдог эрхтэй гэж хэн ч ойлгоно.


Харин хамгийн сүүлчийн 2019.11.14-ний ҮХ-ийн өөрчлөлтийг Цэц дунд суудлаараа ч хэлэлцэх эрхгүй бөгөөд тэр ч байтугай Цэцэд гаргасан гомдлыг олон жилээр таг дарж болдог аж. Үүнийг энгийн ярианд “хоёр нүүр” гаргах, шинжлэх ухаанд “зарчим хоёрдуулах” гэж нэрлэдэг бөгөөд яагаад ч зарчим хоёрдуулж болохгүй гэж үздэг. Учир нь зарчим хоёрдвол завхрал болдог.


Эндээс манай ҮХ-ийн Цэц хоёр нүүр гаргаж, зарчим хоёрдуулж, хүнд асуудлыг шийдэхдээ улс төрийн нөхцөл байдалд (конъюнктур) нийцүүлэн шийдвэр гаргадаг, хурц асуудлаас бултан зугтдаг гэсэн гарцаагүй дүгнэлт хийж болно.


Ухаандаа Цэц “дан дээлний” төлөө шийдвэр гаргаж болно, мөн “давхар дээлний” төлөө шийдвэр гаргаж болно. Аль алинийг нь буруу гэж болохгүй. Учир нь энэ бол зарчмын шийдэл юм. Харин нэг шийдвэр гаргаснаа хэсэг хугацааны дараа буцаад эсрэг шийдвэр гаргавал зарчимгүй, үхээнц явдал болно. Миний хувьд Цэц бол өнөөгийн бурангуй системийн нэг л хэсэг бөгөөд үзэл санаа, үйлдлийн хувьд системийн бусад хэсгүүдийнхээ адил ялзарсан гэж дүгнэж байна.

Нэгэнт монголчуудад итгэж найдах төрийн институт юу ч үлдээгүй учраас системийн өөрчлөлт гарцаагүй…



Судлаач Х.Д.Ганхуяг.


Эх сурвалж: https://gankhuyag.com/

Эрхэм та судлаач Х.Д.Ганхуягийн бусад нийтлэлийг түүний албан ёсны блог https://gankhuyag.com/-ээс уншина уу